Ұлттық биіміздің әліппесі қалыптаспаған – Шұғыла Сапарғалиқызы

Қазақпен бірге жасап келе жатқан өнердің бір сала­сы – ұлттық би. Дегенмен қазақ биінің түп-тамырын, арғы тарихын зерттеп жүргендер аз. Біздің білетініміз, қазақ сахнасындағы кәсіби би өнерінің негізін қалаушы Шара Жиенқұлова ғана. Ал Шараның бүгінгі ізбасары Шұғыла Сапарғалиқызы бір кезде көрерменнің ыстық ықыласына бөленсе де, бүгін өнерден алыстап кетті. Осыған орай бишіні арнайы іздеп, әңгімеге тарттық. Өнерден қол үзген жоқпын – Соңғы жылдары көпшіліктің көзінен тасада жүрсіз. Өнерден алыс­тап кетуіңіздің себебі неде? – Өнерден қатты алыстап кеттім деп айта алмаймын. Иә, соңғы жыл­дары отбасыма, балаларыма көңіл бөлу үшін көрінбей кеткенім рас. Бірақ жасымыз келгеннен кейін қа­зір мені сахналық қойы­лымдарға би қоюмен айналысу қы­зықтырып жүр. М.Әуезов атын­дағы Қазақ мемле­кеттік акаде­миялық драма театрында сахна­ланған «Атилла мен Аэций», «Таң­сұлу» спектакліне би қойдым. Сонымен қатар «Жас сахна» атты жастар театры «Ай тұтылған түн» пье­сасына қойылым дайындадық. – Бір сұхбатыңызда: «Бізде әлі күнге дейін биге деген дұрыс көзқарас қалыптаспаған. Алдымен музыка жа­зылады. Одан кейін ғана би қойы­лады. Сондықтан да ән мен би қойы­лымдары үйлеспей жатады» депсіз. Сонда әлі күнге дейін би өнерінің болмысын аша алмадық па? – Шынымды айтсам, ұлттық би дамымай, заманауи билердің көлең­кесінде қалды. Елімізде балет, көр­кем гимнастика сияқты өнер түрлері өте жақсы дамыған. Мемлекет та­рапынан қолдау да жиі көрсетіледі. Ал ұлттық биіміз қазіргі уақытқа дейін елеусіз қалуда. Қазақтың биін наурыз мерекесінде ғана есімізге аламыз. Бишілерді топырлатып қазақтың көйлегімен шығарсақ, сахнаның бір шетінен екінші шетіне жүріп өтсе, соны ұлттық би деп ой­лаймыз. «Той думан», «Толғау», «Сал­танат» деп ат қойып, ұлттық биді көпшілік сахна деңгейіне түсірдік. Қазақтың биіне ешкім мән беріп, дамуына атсалысып жүрген жоқ. Қазір қазақтың дәстүрлі ән өнерінің өзі жоғары деңгейде на­сихатталып жатыр. Ал дәстүрлі биіміз концерттің ашылуы мен жабылуында ғана екінші планда шығады. Әншілердің артында сахнаны бос қалдырмау үшін ғана қазақ биін қояды. Сонда да кейбір ұлттық билеріміз театр сахнасында қойылып жүр. Бірақ ол ұлттық би­дің құдіретін ашуға жеткіліксіз. Қа­зір іліп алып, бізде осындай қа­зақтың биі бар деп ешкім айтып бере алмайды. Кезінде «Асатаяқ», «Гүл­дер» ансамблінің домбырамен би­лейтін биі жарыққа шықты. Ал қазір қазақтың биі деп ауыз тол­тырып мақтанатындай, тарихта қалатындай би шыққан жоқ. Алыс­қа бармай-ақ өзбек, орыс халқының билеріне қараңызшы. Олар музыка қосылса, орындарынан тұрып жап­пай ұлттық билерін билеп кетеді. Бізде мұндай би бар ма? «Қара жорғаның» өзін қазақтікі емес деп қашады. Бар дүниемізді жоққа балап жүрміз – Әлеуметтік желіде «Қара жорға» қазақ биі емес» деген теріс дақпырт тарап жүр. Айтушының уәжі: «моңғол биіне ұқсайды екен», «орыс-ағылшын ғалымдары ол ту­ралы ештеңе айт­папты», «бидің үлгі, құрылымы да қазаққа келмейді...». Бұл пікірмен келісесіз бе? – Осыны айтқан адамдар та­рихты біле ме екен? Қазақ өмір сүрген кезде бұл әлемде қалмақ пен моңғол халқы болды ма? Арыға барсақ, моңғол деген атау «мәңгі ел» деген сөзден шыққан. Бауырлас қырғыз елі «Қара жорға – біздікі» деп өздеріне меншіктеп жүр. Ал біз бар дүниемізді жоққа балап, «қа­зақта би болмаған» деп жүрміз. Олай қарайтын болсақ, әлемдегі халықтың ешқайсысында би болмаған. Ешкім дүниеге келісімен билеп кеткен жоқ. Тек сол ұлт өзінің ұлттық құндылығын жақсы көріп, дәріптесе өнері тарихта қалады. Бала шыр етіп дүниеге келген кезде қимылдайды. Бидің түп-тамыры да қимылдан шығады. Ал кез келген ұлт өзінің ерекшелігін өнерімен, биімен, тілімен, әдебиетімен таныта алады. Бабаларымыз дәстүрлі му­зыканы қалыптастырып, қазақтың болмысын ашып кетті. Енді неге сол болмысымызды бимен көрсет­пейміз? Дәстүрлі музыкамыздың өзі әр аймаққа байланысты мектепке бөлініп кеткен. Ал қазақтың биі сондай мектептерге бөлінген бе? Оны зерттеп жатқан ешкім жоқ. Тіпті, кәсіби би мектептерінде ұлт­тық биіміздің әліппесі қалып­тас­паған. Біз мәдени құндылығымызға селқос қараймыз. Би болмаса әннің де, мерекенің де сәні кірмейді. Жалғыз аттың шаңы шықпайды. Осы мәселені біз қанша айтсақ та, министрлік көңіл бөлмей, ұлттық биіміздің дамымайтыны анық. Тек балет пен эстрадалық биді наси­хаттап жүрміз. Сонда ұлттық биіміз қайда қалады? Біз аттың арқасында өскен халықпыз. Көшпенді елдердің өмір сүру дағдысында ұқсастық болады. Моңғол халқы да атқа мінеді, біз де атқа мінеміз. Бірақ «Қара жорға» деген сөздің өзі – қазақтың тілінде. Күрес пен қыз қуу да қазақтың ұлт­тық ойыны болған. Биді түсінген адамға палуандардың бірін-бірі ала алмай арпалысқаны да би. Көк­пар­ды да, қыз қууды да бимен көрсе­теміз. Әр ұлт мәдениетін, салт-дәстүрін өнері арқылы көрсетеді. Біреуі жырлап, біреуі домбырамен көрсетсе, біз қазақтың салт-санасын бимен көрсетеміз. «Қара жорға» биінде иықпен қағысқан аттың үс­тіндегі жігіттің қыз қуғаны, көкпар тартысқаны көрініс тапқан. Күні бойы жайлауда жүрген қазақтар кешке отырыс жиын болғанда би арқылы демалған. «Аю» биіндегі қимылдың барлығы күрестен алын­ған. «Бүркіт» биі де қазақтың құсбе­гілігін көрсетеді. Осылай іздеп, зерт­тесеңіз, қазақ биінің тарихы те­реңде. Қазір де өміріміздегі бір тақырыпты алып, соған би қойып, жаңғыртсақ болады. Қазір бишілер шетелдік биді көреді де, соны ай­нытпай қойып, ұялмай сахнаға алып шығады. Бірақ сол шетелдік бидің өзін алып қазақтың мәдение­тіне сай түрлендіріп, иірімге салып өзіміздікі етіп түрлендіруімізге бо­лар еді. Сонда сол би ішкі дүние­мізбен байланысып, біздікі болып шығады. Сондықтан «Қара жорға» – қа­зақтың биі. Мен де универси­тетте моңғол биін зерттеп, оқыған­мын. Моңғолдарда «Қара жорға» деген би де, атау да жоқ. Ұлттық мәдениетке, халқына, ұлттық құн­ды­лығына жаны ашитын адам «Қара жорғаға» бұлай қара күйе жақпайды. Ұлттық құндылықтың не екенін түсін­бейтіндер ғана «қа­зақтың биі жоқ» дейді. Солар моң­ғол мен қалмақтың биінің қандай болғанын айтып бере ала ма? Бар дүниемізді жоғалтқымыз келіп жүр. Ал басқа елдер өзгенікін өзінікіне балайды. Ұлттық би балеттің көлеңкесінде қалды – Бейжіңдегі Ұлттар универси­тетінің би факультетінде білім ал­дыңыз. Жалпы, шетелмен салыс­тырсақ, біздің елімізде хорео­граф­тарды дайындауға қаншалықты көңіл бөлінген? – Үлкен айырмашылық бар. Астанадағы өнер институтында хореграфия факультеті ашылыпты. Бірақ олардың оқыту барысымен әлі танысқан жоқпын. Ал Алматыда А. Селезнев атындағы хореография училишесі бар. Оны бітіргендер Т.Жүргенов атындағы өнер акаде­миясына барады. Училище баяғы Кеңес Одағы кезінде А.Селезнев қойып кеткен бағытпен әлі күнге дейін бишілерді дайындап келе жа­тыр. Балеттің негізі жақсы қаланса да, қазақ биіне көңіл бөлінбеген. Училищедегілердің жалпы көзқа­расы бойынша қазақ биі балеттен кейінгі орында. Олар 1-сыныптан бастап оқушыларды жалпы хорео­графияға алады. Бес жыл оқыт­қан­нан кейін балетке шамасы келмей қалғандарды ұлттық би бөліміне ауыстырады. Осыдан-ақ ұлттық биі­мізге қандай көзқарас қалыптас­қанын байқауға болады. Олар балериналарды әрқашан көкке шығарып мақтап жүреді. Ал халық биін билейтін бишілер екінші орын­да. Осы көзқарасты өзгертуге Үкімет тарапынан қолдау көрсетілмесе, қазақ биі ешқашан дамымайды. – Сонда сіз дәстүрлі би өнері балеттің көлеңкесінде қалды деп ойлайсыз ба? – Иә,ұлттық биіміз балеттің көлеңкесінде қалды. Себебі қазақ биі балетпен тең сахнада қойылып жүрген жоқ. Ондай бағдарлама да жоқ. Тек Астанадағы «Наз» ансамблі қолдарынан келгенше қазақтың биін көрсетіп жүр. Бірақ қазақ биін би мектебінде оқыту мәселесі әлі реттелген жоқ. Балетте бірінші дең­гейде нені оқу керек, екінші дең­гейде нені үйренетіні жайлы нақты жоба бар. Ал қазақ биін үйрететін ондай оқулық әлі жоқ. Әрбір мұға­лім есінде қалған, өзі білетін қи­мылдар мен теорияларды оқытып жүр. Біз Пекинде оқыған кезде бі­рін­ші жылдан бастап оқу жоспары қойылатын. Балет біздің негізгі са­бағымыз болатын. Күнделікті екі са­ғат балетті үйренетінбіз. Ал қалған алты сағатта ұлттық биді билей­тінбіз. Алты жыл ішінде сол мем­лекетте тұратын халықтың бар­лы­ғының биін үйреніп шықтық. Ал қазір еліміздегі жоғары оқу орын­дары бірінші жылда нені оқыту керек екенін білмейді. Оқу бағдар­ламасы жасалған материалды өз ба­сым әлі көрген емеспін. Салаға жауапты екі министрлік те бұл мәселеге бас ауыртып жатқан жоқ. Қазір бишілерден иықта қанша буын бар деп сұрасаң соны білмейді. Буынның әрбірінің аты бар. Мұны бишілер бірінші жылы білуі керек. Одан кейін айналуды үйренеді. Осылайша, оқу бағдарламасы жыл өткен сайын күрделене түседі. Ең бірінші бишілерге қазақ халқының табиғатын үйрету қажет. Ұлттың мәдениеті, болмысын, әдет-ғұрпын бишілер зерттеуі керек. Содан кейін ғана бидің ішіне кіре алады. Бірақ қазір бізде бұл да оқы­тыл­майды. «Бір, екі, үш...Қолыңды көтер...» деп қана үйретеді. Әр ұлттың биін биле­генде, бишінің тұ­рысы да сол ұлт­тың болмысына сай болуы керек. Мысалы, біз тибет биін үйренгенде бір-екі ай тибет хал­қы­ның қалай отырып, тұратынын, қалай жү­ретінін зерттедік. Ги­малай тауында өскен тибет халқының тізелері әрқашан бүгіліп жүреді. Олар ешқашан түзу тұрмайды. Би қоғамдағы мәдениетті қалыптастырады – «Әу демейтін қа­зақ жоқ» дейміз. Сол сияқ­ты әуен қосыл­ғанда ырғаққа ілесіп, биле­мейтін де қазақ жоқ. Ал бидің түр-түрін той-тома­лақта жиі көреміз. Әлеуметтік желіде де ерсі бимен есірген азаматтардың видео­сы көп. Сонда біздің қоғамда би­леудің өзін­дік мәде­­ниеті қалыптас­паған ба? – Тәуелсіздік алғаннан кейін қазақтың тойы да көбейді. Сол тойдың музыкасы мен биі шығыс пен батыстың стиліне әуес. Бізде де көңіл көтеруге, тойға арналған «Айжан қыз», «Айжарық» билері бар. Грузин, түрік халықтары бір музыка қосылса соған жаппай билеп кетеді. Бізде мұндай үрдіс әлі қалыптаса қойған жоқ. Дегенмен соңғы жылдары қазақ тойларында «Қара жорға» қосыла қалса, адам­ның барлығы шығып билеп жүр. Себебі ұлттық музыка, ұлттық биге деген икем біздің қанымызда бар. Қазақ биінің қимылы осындай болуы керек деп ешкім белгілеп қойған жоқ. Бидің болмысы, ыр­ғағы халқымыздың тыныс-тірші­лігінен, күнделікті өмі­рінен алын­ған. Би қоғамдағы мә­дениетті қалыптастырады. Дәстүрлі биімізді дәріптеу қоғамға тек пай­дасын әкеледі. Қазір адамдар спор­тзалға барып, батыстың му­зы­касына билеп, жаттығады. Түсінген адамға, би – жаттығудың бір түрі. – Қазір жастар Корея мен Батыс елдерінің билеріне әуес. Тіпті, киіну стильдері де сол елдерге ұқсап бара­ды. Қазақ жастарының талғамы ұлт­тық өнерімізбен неге сай келмейді? – Бұл – қазіргі заманның ағымынан. Біздің өмір сүріп жатқан уақытымыздың талабы сондай. Бұрын қонаққа барғанда, үйде дастарқан басында отырғанда үл­кендердің әңгімесін тыңдап, әңгі­мелесетін едік. Қазір заман дамыған сайын дастарқан басында отырып әңгіме айтатын адам қал­май барады. 6-7 адам отырса, жетеуі жеті жаққа қарап отырады. Бәрінің қолында – смартфон. Адамдар бірі-бірімен сөйлесуден қалып барады. Әңгіме айтатын адам азайып кетті. Бұрын біз ата-анамыздан небір тұлға­лар­дың өмірі жайлы ертегілер мен аңыздарды тыңдап өстік. Сол әңгіме біздің құла­ғымызда қалды. Осы арқылы балаларын тәрбие­лейтін. Қазір рухани әңгіме айтатын адам азайып барады. Тіпті, сол қисса­ларды тыңдайтын құлақ жоқ. Бәрі виртуалды әлемде өмір сүріп жүр. Көз нені көрсе, жастар соны қағып алады. Ал жастарымыздың смарт­фоннан көретіні – Корея мен Ба­тыстың музыкасы. Оларға оны көрмеңдер деп те айта алмаймыз. Себебі әр адамның өз таңдауы бар. Жастардың төл өнерімізге деген қызығушылығын көрсету арқылы ғана оята аламыз. Біз де той-то­малақтарда түріктер сияқты жап­пай билесек, ұлттық биімізді насихат­тасақ, жастар да қызығар еді. Бала тәрбиелегенде «Бұлай істеме. Бұл қате» деп айтудың қажеті жоқ. Олар көзбен көрсе ғана көкейіне түйеді. Артымызда ізімізді басып келе жатқан жастарға біз үлгі болуымыз керек. Қазір Үндістанның биін біл­мейтін адам жоқ. Тіпті, үндістан­дық би тобы Америкаға барып ғаламдық шоудың бас жүл­десін алды. Олар Үндістанның ұлттық биін билеген жоқ. Тек ұлттық биінің қимылдарын, міне­зін, мифтік образдарды зама­науи үлгіде көрсетті. Дәл сол сияқты қазақ халқының да биін көрсетуге, жылқының, қаршыға мен бүркіт­тің образдарын жасауға болады. Үндіс­танда кішкентай балаларға дейін ұлттық билерін билейді. Олардың денесінің әрбір мүшесі сөйлейді. Ұлт­тық биімізді дамы­тып, көрсете алсақ, біз де осы дә­режеге жетер едік. Ұлттық бидің арғы тарихын зерттеушілер аз – Жалпы, қазақ би өнерінде ­«Қа­мажай», «Қара жорғадан» басқа біз білмейтін қандай билер бар? Ұлт­тың бидің арғы тарихын зерт­теуші­лер көп пе? – Жақында маған біраз адам хабарласып, ұлттық бидің тарихын зерттеп жүргендерін айтты. Бірақ зерттеушілердің қандай жаңалық ашқанын білмеймін. Дегенмен мем­лекет тарапынан осы мәселеге қолдау көрсетілсе, небір тың де­рек­тің ашылары анық. Былтыр «Ха­бар» арнасында көрсетілген «Жеті қа­зына» жобасында қазылар алқа­сының құрамында болдым. Бар­лық облыстан бишілер келіп қа­тысты. Байқағаным, біздің елі­міз­де небір талантты бишілер бар. Бірақ биді қоятын мамандардың қабілеті тө­мен. Сол баяғы бұрынғы сарынмен қалып қойған. Ұлттық биімізді да­мытамыз десек, қайталап айтамын, мемлекет тарапынан қолдау керек. – Ал сіз бұл ұсыныстарыңызды осы саланың басшыларына жеткіз­діңіз бе? – Былтыр ұсыныстарымды жазып, дайындап отырған кезде министр ауысып кетті. Жаңадан келген министрдің бұл салаға көңілінің қандай екенін білмеймін. Десе де, ұлттық биді дамытудың нақты жоспарларын жазып қойдым. Қазаққа жаны ашитын басшы болса, бұл ұсыныстарымды ескерер деп ойлаймын. Себебі Үкіметтен мәдениет саласына бюджет бөлініп отыр. Бірақ сол қар­жы көзін тауып, дұрыс иге­ріл­мей жатыр. Ұлт­тық биіміз мемлекеттің қам­қорлығынан тыс қалып, жетімнің күйін кешуде. – Қазақ биінің тарихын зерттеп, оқулық жазу ойыңызда бар ма? – Ондай ойым бар. Бірақ «жал­ғыздың үні шықпас» деген сөз бар. Мен осы мәселені қанша жерде көтеріп айтып жүрсем де, өзгерген ештеңе жоқ. Ұлттық биге арналған жоба мен дамыту жолындағы жос­парларымды бұрынғы министрлерге де айтқанмын. Олар «иә» дейді де, жылы жауып қоя салады. Ел бо­ламыз десек, мәдение­тіміздің бір саласы ұлттық биімізге де көңіл бө­­луі­міз керек. Қазір сахнаның көркін келтіріп жүрген де бишілер. Бірақ олар көпшілік сахнада ғана көрініп жүр. Телеарна ұжымы үнсіз жатыр – Үндістан мен түріктің фильм­дері ұлттық биінсіз түсірілмейді. Кореяның эстрада жұлдыздары да ән айтқанда билерінің элементтерін насихаттап жүреді. Дамыған елдердің телевидениесінде биге арналған шоулар жеке көрсетіледі. Сонда бізде ұлттық биіміз жеткілікті дәрежеде насихатталмай ма? – Дұрыс айтасыз. Мен теле­ви­дениеге арналған дәл осындай жобаны жазып былтыр өткіздім. Біздің телевидениеде шоудан көп бағдарлама жоқ. 3-4 сағат көрер­меннің уақытын алып, құр әңгіме айтатын шоулар бар. Олардың рей­тингі жоғары болса да, көрерменге берері жоқ. Сондықтан ұлттық биі­мізді дамыту үшін, еліміздің түк­пір-түкпіріндегі бишілерді жинау үшін арнайы жоба жазып, телеар­наның басшылығына өткіздім. Осы жылы сол шоу түсіріліп басталуы керек еді. Бірақ наурыз келсе де, те­леарна ұжымы үнсіз жатыр. Ба­сында «Жеті қазынада» қазылар алқасының құрамында отырған кезде халықтан көп хаттар келді. «Сізді жоғалтып алдық? Балала­рымызды сізге апарғымыз келеді? Қашан қазақтың биін көтере­сіз?» деп хабарласып жатты. Бұл да менің көкейімде жүрген ой болатын. Осыдан кейін халқымыздың үмітін ақтамасам, ұлттық биімізді дамыт­пасам өзіме ұят болды. Өнердегі жолдастарым да «Шұғыла, сіз қа­зақтың биін дамытуыңыз керек» деп ықыластарын білдіріп жатты. Осыдан кейін мен жобаның барлық мақсатын жазып телеарнаға апар­дым. Олар да: «Мұндай жоба бұрын болмаған» деп қызығушылық та­нытып, ұсыныс білдірген. Бірақ бағдарламаның концепциясын толық жазып, тапсырғаннан кейін олар хабарсыз кетті. – Қазақ биі десе, ең әуелі ойы­мызға Шара Жиенқұлова түседі. Жинаған біліміңіз бен өнеріңізді бөлісіп, шәкірт тәрбиелеуге қалай қарайсыз? – Иә, тек шәкірт тәрбиелеп қойғым келмейді. Бар білетін білі­мім мен өнерімді болашақ ұрпаққа үйретуім, қалдыруым керек. Жос­парларым да дайын. Бірақ мемлекет тарапынан қолдау болмаса, биді үйде үйретпеймін ғой. Бұрын Аста­нада би мектебім болды. Сол кездегі басшылар «Хореографиялық учи­ли­щенің Астанадағы филиалында уақытша отыра тұрыңыз, кейін ұлт­тық бидің үлкен мектебін аша­мыз» деген. Мектебімізде 200-ден астам бала болды. Қаржының бар­лығы Л.Гумилев атындағы уни­вер­ситеттің шотына түсіп отырды. 2007 жылдары денсаулығыма бай­ла­нысты Астанадан көшіп кеттік. Сол кезде арнайы хат жазып, би мектебін Білім министр­лігіне беріп кеттім. Ары қарай министрліктің не істегенін білмеймін. –Ал өнер академия­сына сабақ беруге сізді шақырды ма? – Осыдан бірнеше жыл бұрын Арыстанбек Мұха­медиұлы ректор болып кел­ген кезде Т.Жүргенов атын­дағы академияға шақырған. Сол кезде жоғары оқу орнында бишілерге арналған оқу бағдарла­масының жоқ екенін білдім. Ака­демия әншілер мен актерлерді жо­ғары деңгейде дайындаса да, би­шілерге көңіл бөлмейтінін көр­дім. Аспирантурадағы би­шілерге 2 ай сабақ бердім. Топта төрт қыз ғана оқи­ды. Екі жылдық аспи­рантурада не оқу жос­пары, не оқу мате­риалы жоқ. Деканға айтып едім: «Өзіңіз не білесіз, соны үйре­тіңіз» дейді. Сонда әр адам өз білгенін үй­ретсе не болады? Жо­ғары оқу орны базар емес қой. Академияның базасында би туралы оқу­лықтар жоқ. Төрт аспирант­тың басы қосылып, бір сабаққа келген жоқ. Қолдарын көтеріп, жөнді билей алмайды. Бидің не екенін білмейді. Емтиханға баға қоятын кезде менің қойған балыма студент­тер көңілі толып, толмағаны жайлы пікір айтады екен. Сосын бишілер концертмейстер мен музы­кант­тармен бірігіп жұмыс істемейді екен. Сосын әр оқытушы сабақ өтетін кезде есігін жауып алады. Бір-бі­ріне көрсетпейді. Қазақ биінің әліп­песі жоқ деп отыр­ғаным да сондық­тан. Биді үйре­тетін адам би­дің тари­хын білетін тарихшы, әде­биетшілермен бірге жұмыс істеуі керек. Бидің ырғағын зерт­теп, видеоға түсіріп, му­зыканттармен бірге жүруі керек. Осындай команда құрайық деп ректорға да өтініш айттым. Ескерген ешкім жоқ. – Әңгімеңізге рақмет!