Бақытжамал Оспанова: «Кітап пен газет оқылмайды» деу – қате

– Бақытжамал Қайырбекқызы, сұх­баты­мызды өзіңіз басқарып отырған қара шаңырақ – Ұлттық кітапхананың соңғы кезде атқарып жатқан істерінен бастасақ. Еліміздің бас кітапханасында қандай жақсы жаңалықтар болып жатыр?

– Иә, өзіңіз білесіз, елімізде жылда 23 сәуірде Дүниежүзілік кітап және авторлық құқық күні аталып өтеді. Осы кәсіби мереке күніне орай Қазақстан Респуб­лика­сының Ұлттық кітапханасы жыл сайын дәстүрлі түрде Дүниежүзілік кітап және авторлық құқық күнін кең көлемде атап өтеді. Соның аясында дәстүрлі түрде «КІТАП шоу» фестивалін өткізеді. Биылғы жылғы кітап фестивалін 21 сәуірде Түркі мемлекеттері ұйымы жариялаған «Түркі өркениетінің даму жылы» аясында өткіз­дік. 

Фестивальдің басты мақсаты – «Оқи­тын ұлт» ұлттық жобасы шеңберінде ха­лықтың кітап оқу белсенділігін арттыру, кітап пен оқуға деген қызығушылығын қолдау, балалар мен жасөспірімдердің оқу сауаттылығын арттыру және кітап оқу мәдениетін дамыту, сондай-ақ түркі ха­лықтарының тарихи және әдеби мұрасын насихаттау болып табылады. 

Мерекелік кітап фестиваліне еліміздің белгілі ақын-жазушылары, Қазақстан Жазушылар одағы, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, «Қыр ба­ласы» қоғамдық қоры, Arman-PV баспасы, Француз Альянсы, Алматы қаласы Қазақ­стан халқы ассамблеясының өкілдері, орыс, корей, өзбек, поляк, әзербайжан, қырғыз мәдени орталықтарының басшы­лары, өнерпаздары қатысты. 

Мереке аясында белгілі ақын-жазу­шы­лардың, зиялы қауым өкілдерінің қатысуымен Қазақстанның халық жазу­шысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Мұзафар Әлімбаевтың 100 жылдығына арналған «Қазақ балалар әдебиетінің өткені мен бүгіні» атты республикалық ғы­лыми-теориялық конференция ұйым­дас­тырылды. Сонымен қатар балалар әде­биетіне арналған үш жаңа кітаптың тұсаукесері өтті. Осы іс-шараға орай «Ба­лалар бақытының жыршысы» атты кітап көрмесі ұйымдастырылды. 

Осы кәсіби мерекеміздің аясында Қыр­ғыз Республикасының Халық жазу­шысы, мемлекет және қоғам қайраткері Ш.Айтматовтың 95 жылдығына арналған «Шыңғыс Айтматовты оқимыз» атты халықаралық дөңгелек үстел өткіздік. Бұл шараға Ш.Айтматовтың туған әпкесі Роза Айтматова мен қырғыз елінің белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Төреқұл Ай­тматовтың немересі Асан Ахматов арнайы қатысты. Шара барысында Р.Айт­матованың «Ата-бейит» атты кітабының тұсаукесер рәсімі өткізілді. Роза Айтматова оқырмандармен жазушы туралы естелік­терін бөлісті. 

Сондай-ақ жақында өткен танымал француз фотографы Жан-Марк Годестің «Жанды кітаптар» фотокөрмесі оқырман­дардың үлкен қызығушылығын тудырып, ерекше әсер қалдырды. Оның бұл көрмесі бізге дейін әлемнің көптеген елдерінде өт­кен. Жан-Марк Годес – өз шығарма­шы­лығы арқылы кітап мен жазуды ілгері­ле­туге, сауатсыздықпен күресуге үлес қосып жүрген фотограф-суретші. Ол сонымен қатар оқырмандар үшін арнайы шеберлік сағатын өткізіп, өзінің көркемдік жұмыс әдіс­терімен бөлісті. Сонымен қатар он­лайн форматта белгілі поляк жазушылары Петр Войцеховский жəне Яцек Денельмен қызықты кездесу ұйымдастырдық. Кездесу аясында «ҚР Ұлттық кітапханасы қорын­дағы поляк әдебиетінің топтамасы» вир­туалды кітап көрмесі ұсынылды. Бұл тек соңғы уақытта атқарған шаруаларымыздың бір парасы ғана.

– Бүгінде кітапханада қанша кітап қоры бар?

– Ұлттық кітапхана қорында 7 млн бір­ліктен астам әлемнің 123 тіліндегі бай кі­тап қоры мен 50 мыңға жуық оқыр­манымыз бар. Біздің мекеме еліміздің ең ірі кітапханасы ретінде сан мыңдаған оқырманын білім мен ақпаратпен қам­тамасыз етіп, өзге кітапханалар үшін жетекші ғылыми-әдістемелік орталыққа ай­налып отыр. Ұлттық кітапханада жинақ­талған білімнің барлық саласын қамтитын заманауи құжаттар мен қазақстандық басылымдардың, қолжазбалық құжаттар мен алғашқы баспа басылымдарының, ноталы-музыкалық басылымдар мен күй­табақтардың бірегей қоры, шын мәнінде, халқымыздың баға жетпес мұрасы болып саналады. Сонымен қатар ғылымның барлық салалары бойынша қорғалған қазақстандық ғалымдар мен ТМД елдері ғалымдарының кандидаттық және доктор­лық диссертацияларының ғылыми қоры мен авторефераттары сақталған.

Оқырмандар саны күннен күнге артып, олардың ақпаратқа еркін және шектеусіз қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында кітапхана қоры оқырманның талғамына сай, отандық және шетелдік өзекті тарихи, ғылыми, ғылыми-көпшілік әдебиеттермен, сондай-ақ мәдени, ғылыми және көркем құндылығы жоғары басылымдармен, басқа да ақпараттық ресурстармен толықтырылып отырады. 

Көне қолжазбалар, алғашқы қазақ кітаптарының топтамасы, шығыс баспа кітаптары, орыс, батысеуропалық көне баспа кітаптар сақталған сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қоры – біздің мақтанышымыз. Соның ішінде зерттеу­ші­лер үшін ғылыми қызығушылық ту­дыратын ХІІ–ХІХ ғасырлардағы тарих, география, медицина, математика, философия, лингвистика туралы шығыс қолжазбаларының бай қоры аса құнды.

Кітапхана «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында жарық көрген басылымдардың депозитарийі болып та­былады. «Бабалар сөзі», «Қазақ халқының философиялық мұрасы», «Әлемдік фило­софиялық мұра», «Әлем әдебиеті кітап­хана­­сы», «Әлемдік саясаттану антология­сы», «Әлемдік әлеуметтану антологиясы», т.б. сериялармен жарық көрген басылым­дар бірегейлігімен және қайталанбас туын­дыларымен ерекшеленетін хал­қымыз­дың мәдени мұрасының ажырамас байлығына, рухани құндылықтарына айналды. 

– Кітапханадағы сирек жазбалар қорында сақталған дүниелердің жағдайына тоқталып кетіңізші? 

– Ұлттық жазба мұраны сақтау бүгінгі таңда әлемдік қауымдастықтың алдында тұрған басты мәселелердің бірі ретінде танылып отыр. Қордағы сирек кітаптар мен қолжазбалар қоры мәңгілік сақтауға және түпнұсқа түрін ерекше қорғауға алынып, сақтауға жатады. Сирек қор температуралық режим мен ылғалды­лықты, жарықты қамтамасыз ететін сақтау қоймасында орналасқан. Олардың ұзақмерзімді сақталуын қамтамасыз ету мақсатында алдын-ала сақтандыру және қалпына келтіру шараларын жүргізу ар­қылы жүзеге асырылып отырады. Қордағы құжаттар арнайы бір температуралық қалыпта сақталып, қорға температуралық-ылғалдылық режимін бақылау, құжаттарды көзбен шолу жұмыстары арқылы микро­климаттық экологиялық тұрақты мони­торинг жүргізіліп отырады.

– Осы қорда көпшілік біле бермейтін қандай қызық жазба ескерткіштері бар? Бірнешеуін атап кетсеңіз? 

– Қорда сақтаулы ең көне қолжазба кітап – XII ғасырда куфа жазуымен жазылған Құран кітабы. Беттерінде герб секілді таңбалы өрнектер бар. Мұқабасы бұзау терісімен қапталған. Ал XVIII ғасырда араб және парсы тілде­рінде «насих» жазуымен жа­зыл­ған Құран – қолжазба кітаптардың ең көрнектісі. Сонымен қатар түркі жазба ескерткіші – Фирдоусидің шағатай тіліндегі «Шахнаме» (XVIII ғ.) туындысы, 2003 жылы ЮНЕСКО-ның «Әлем жады» бағдарламасының Халықаралық тізіліміне ен­гізіл­ген түркі ха­лықтары байырғы мәдениетінің тарихында айрықша орны бар ұлы ақын, пәлсапашы, сопылық поэзияның негізін қалаушы, ойшыл Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хик­меттері» (XIX ғ.), «Рисала: Миратул-қулуб» (XVIII ғ.), «Насабнама»: Қожа Ахмет Ясауидің ата-тегі туралы шежіре (XVII ғ.) және Сүлеймен Бақыр­ғанидың «Хикметтер» (XVI ғ.) қол­жазба кітаптары рухани құн­дылықтар болып табылады. 

Шығыс жұлдыздары Низами Гән­жәуидің «Хамса» (XV ғ.), Әлішер Науаидың «Диуани» (XVII ғ.), Сағди, Хафиз, Жәми, Физули тәрізді ақындар мен ойшылдардың туындылары ерекше орын алады. Сондай-ақ сирек баспа кітап­тарынан қазақ әде­биеті классиктерінің еңбектері, қазақ ағар­тушыларының көзі тірісіндегі басы­лымдары, алғашқы қазақ мерзімді басы­лымдары – «Түркістан облыстық ведом­стволары», «Қазақ» «Ең­бекші қазақ» және т.б. газеттер, «Айқап», «Абай», «Шолпан» жур­налдары сақталған. XVIII-XIX ғ. сла­вян және корей кітап­тарының топта­малары библиографиялық құндылықтар болып табылады. Соның ішінде корей халқының «Мунхон биго» энциклопедиясы ерекше орынға ие. Оның бірінші басы­лымы (Сеул, 1770) 140 томнан тұратын. Біздің қордағы данасы осы басылымның 50 том болып қайта шыға­рыл­ған нұсқасы. Библиографтардың ай­туынша, дүние­жүзінде бұл нұсқаның 2-3 данасы ғана сақ­талған. 

– Соңғы уақытта осы бөлім тағы қандай інжу-маржандармен толықты?

– Ұлттық кітапхананың сирек қоры жақында Мырза Ұлықбектің «Жұлдызды аспан каталогі» қолжазбасының көшір­месімен (түпнұсқасы Түркияның Ыстам­бұл қаласындағы Топкапы сарайы музейі­нің кітапханасында сақтаулы), Қытайдың Цянь Лун патшасының Юйдай көпіріне арнап жазған өлеңі мен сызбасының көшірмесімен (түпнұсқасы Пекиндегі Гугун сарайында сақтаулы), «Түркістан (1866-1872)» альбомының көшірмесімен толықты. «Түркістан» альбомы тұтастай қазақ халқының үлкен бір өлкесіндегі археология-архитектуралық, этно­графия­лық, тарихи, мәдени мұраларды қамтыған 1 300 суреттен тұрады. Бұл альбомды бізге белгілі журналист, этнограф, зерттеуші, жазушы, Ұлттық кітапхананың құрметті оқырманы Тынышбек Дайрабай ағамыз сыйға тапсырды.

– Оларды бүлдірмей сақтап, болашаққа аманаттау ісі қалай атқарылып жатыр?

– Шетелдерден, ТМД елдерінен және Ұлттық кітапханамыз жинақтаған тә­жірибелерді ескере келе, уақытшадан ұзақ мерзімге сақтау жүйесінің барлық деңгейін қамтамасыз ете отырып, құжаттардың толық қорғалуы мен сақталуының барлық мүмкін жолдары қаралуда. Уақыт куәлері ретінде, келесі ұрпаққа аман-есен жеткізу мақсатында деректі жазба мұраларын сақтау, құжаттардың қолданыста болған кездегі жыртылудан, үгітіліп кетуден, жоғалудан сақтауды қамтамасыз ету мақсатында қолжазбаларды жаңа техно­логиялық әдістермен сандық қалыпқа түсіру жұмысы жүргізілуде. Оқырманға көбінде микрофильм, микрофиша, ксерокөшірме, CD-DVD-ге жазылған электрондық көшірмесі беріледі де, ал түпнұсқа құжаттар арнайы жағдайда, қалыпты температурада сақталады. Ескіріп, тозып бара жатқан басылымдар мен қолжазбалар дер кезінде анықталып, Ұлттық кітапхананың құжаттарды ғылыми консервация зертханасында зарарсыз­дандыру, биологиялық тазалау, физикалық, химиялық тұрақтандыру жұмыстары жүргізіледі. 

– Осыдан бірнеше жыл бұрын осы кітапханадағы барлық жазбалар мен кітап­тарды цифрлық жүйеге көшіріп қоюды қолға алған едіңіздер. Ол жұмыстар не болып жатыр?

– Иә, біздің басты мақсатымыз – бай кітап қорымызды сақтап, болашақ ұрпаққа жеткізу және оқырмандардың құжаттарға барынша еркін қолжетімдігін қамтамасыз ету. Жалпы, ұлттық қорды цифрлау 2013 жылы басталған. Мұрағаттық қордағы құжаттар, сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар, жалпыұлттық кітап қорынан 1931 жылдан 1947 жылға дейін қоғам игілігіне өткен және авторлық келісімшарт талап етпейтін құжаттар, сондай-ақ 1947 жылдан қазіргі уақытқа дейінгі құжаттар цифрланады.

Цифрлық технологиялар қызметінде орналасқан Бейнелеу студиясында үлкен форматты, жоғары мүмкіндікке ие сканер бар, оның ерекшелігі құжатпен қолмен ұстауды қажет етпей-ақ сканерлеп алады. Нәтижесінде, жазба үгітіліп, зақым келтірілмейді. Яғни, құжаттың нақты шынайы бейнесін сол қалпында сақтай отырып түсіреді. Ол сканерде сирек кі­таптар мен қолжазбалар қоры цифрланады. 

Бүгінге дейін авторлық келісімшарт арқылы жүздеген ақын-жазушылардың, басқа да авторлардың шығармалары цифрланып, электрондық кітапханаға тіркеледі. Сонымен қатар Ұлттық кітап­хана Қазақстандық Ұлттық электронды кітапхана (ҚазҰЭК) қорын толықтыруға қатысады. Дәстүрлі кітаппен бірге электронды кітапхананы дамыту заман талабы екенін бәріміз көріп отырмыз.

– Қазір қоғамда «ешкім кітап, газет оқымайды» деген пікір бар. Осыған қатысты кәсіби кітапханашы ретінде не айтар едіңіз? Кітап оқитын оқырман саны шынымен азайып бара ма әлде бұл 90-жылдардан қалып кеткен қасаң пікір ме?

– Қоғамда кітап, газет-журнал оқы­майды деген жаңсақ пікір қалыптасқаны рас. Өз басым күнделікті оқырманмен жұмыс істейтін кәсіби кітапханашы маман ретінде бұл пікірмен келіспеймін. Себебі кітапханаға асығатын, кітап оқуға құмар жастар, оқырмандар саны күннен-күнге артуда. 

Ұлттық кітапханаға күніне 3 000 мың­нан астам оқырман келеді. Оқыр­ман­дардың көпшілігі – жастар. Тағы бір қуан­тарлық жайт, жас оқырмандар ара­сында ұлттық әдебиетімізге деген сұраныс арту­да. Олар үшін ақын-жазушылармен шы­ғар­машылық кездесулер, поэзия және әде­би кештер өткізіліп тұрады. Әлеуметтік желілерде өз ұсыныстары мен пікірін білдіріп, шалғай өңірлерден кітапхана қорында сақталған қажетті ақпараттарға тапсырып беруші оқырмандар да баршы­лық. Осы орайда қашықтағы оқырман­дардың ұсыныстарын қанағаттандыру мақсатында құжаттарды электронды жеткізу қызметін жолға қойғанбыз. 

– Жалпы, бір кездегі оқырман мен кітап арасында болған керемет байланысты қайта орнату үшін нақты қандай шаралар атқа­рылуы керек деп санайсыз?

– Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылы Ұлттық қоғамдық кеңестің төртінші отырысында сөйлеген сөзінде кітапханалар мен кітаптың қоғам дамуында, қоршаған дүниені танудағы рөлі туралы атап өтті. Кітап оқу мәселесіне тоқтала келе, кітап оқу мәдениетін қалыптастыру, оның ішінде балалар мен жасөспірімдердің кітапқа деген қызы­ғушылығын арттыру жөнінде тапсырмалар берген еді. Осы тапсырманы орындау мақ­сатында 2021 жыл – Балалар мен жас­өспірім­дердің кітап оқуын қолдау жылы, ал 2022 жыл – Балалар жылы болып жария­ланды. Сол бастама аясында респуб­лика бойынша кітап оқуды қолдауға, кітап оқуды белсендіруге бағытталған түрлі мәдени іс-шаралар өткізілді. Бұл шара­лардың барлығы кітап пен оқырман арасындағы байланысты күшейтуге, балалар мен жастарды кітап оқуға тарту, кітапқа деген қызығушылығын арттыруға бағытталған. Бұл жұмыстар әрі қарай да жалғаса беруі керек деп санаймын. 

Біздің кітапханамызда атқарылып жатқан әрбір мәдени іс-шара оқырмандар мен кітап және кітапхана арасындағы тығыз қарым-қатынас орнату және ақын-жазушыларымыздың шығармашылығын оқырман қауым арасында кеңінен наси­хаттау мақсатында ұйымдастырылады. Осын­дай танымал ақын-жазушылармен, қаламгерлермен түрлі форматтағы кезде­сулер, сұхбаттар оқырмандардың кітап оқуға деген ынтасын еселейтіні анық.

– Ұлттық кітапхана деген мәртебелеріңіз бар. Өзге кітапханаларға қарағанда мүм­кіндіктеріңіз біршама көбірек деген сияқты. Дегенмен бүгінде шешілмей жатқан түйінді мәселелеріңіз бар ма? 

– Ұлттық кітапхана республика кітапханаларының ғылыми-әдістемелік орталығы ретінде жүйелі көпжақты қызметті жүзеге асырады. Кітапхана ісінің барлық бағыттары бойынша әдістемелік және тәжірибелік көмек көрсетеді. Ұлттық кітапханалық жүйенің құқықтық негіздерін қалыптастыруға, кітапхана ісін реттейтін нормативтік-құқықтық акті­лерді, нұсқаулықтарды, стандарттарды әзірлеуге қатысады. Кітапхана ісінің жағдайын зерделеп, сараптаумен және оның дамуын болжаумен айналысады, стратегиялық басымдықтарын анықтап, тиімді әдістемелік шешімдерді қабыл­дайды. 

Өкінішке қарай, аймақтардағы кітапханашы кадрлардың кітапхана ісін жаңғыртудың өзекті бағыттары бойынша білімдерін жаңартуға, бұрын алынған білім мен дағдыларын жетілдіруге мүмкіндіктері жоқ. Дегенмен Ұлттық кітапханада республика кітапханашыларының кәсіби білім деңгейлерін арттыру мақсатында арнайы ашылған Каталогизатор мектебі және Жазба құжаттарын консервациялау және қалпына келтіру мектебі жұмыс істейді.

Дегенмен кітапхана саласы бойынша мәселелер жеткілікті. Мәселен, біздің елде әлі күнге дейін кітапханалар туралы ар­найы заңымыз жоқ. Сонымен қатар кітапхана қорын толықтыру және жаңарту, кітапханалардың материалдық-техни­калық жағдайы, кітапхана ғимараттарының жағдайы, оларға күрделі жөндеу жүргізу – шешілмей келе жатқан мәселенің бірі. Сондай-ақ кадр мәселесі, кей өңірлерде кітапханалардың жабылып қалуы, кітапханашылар жалақысының аздығы секілді қордаланған мәселелер тек біздің Ұлттық кітапхананың емес, елдегі барлық кітапханалардың басында бар шешілмеген сұрақтар. 

 – Қателеспесем, осыдан бес-алты жыл бұрын елімізде кітапханшылардың басын қосатын Қазақстандық Кітапханалық Одақ құрылды. Ұйымның мақсаты қандай? Аталған одақ нақты қандай істер атқарып жатыр?

– 2017 жылы Ұлттық кітапхананың бастамасымен республика кітапхана­ларының жұмысын нығайту және үйлестіру мақсатында Қазақстандық Кітапханалық Одағы құрылды. Бүгінде өз бағытымен жемісті жұмыс атқарып келеді. Одақты құрудағы мақсатымыз – еліміздің кітапханаларын біріктіріп, олардың мүдделерін қорғауға атсалысу болатын. Қоғамда кітапхананың және кітапханашы мамандығының әлеуметтік мәртебесін көтеруге, сондай-ақ кітапханалардың мүмкіндіктерін кеңейтуге ықпал ету. Біздің салада, аймақтарда жинақталып қалған өзекті мәселелерді талқылап, ортақ шешімін табу үшін бірлесіп күш салуды, қызмет етуді мақсат тұттық. 

Осы одақтың ұймдастыруымен жыл сайын облыстық кітапханалар басшы­ларының қатысуымен одақ кеңесінің отырысы өткізіліп, ой-пікірлермен алма­сып, саладағы қордаланған мәселелер талқыланады. Қазір одаққа 163 кітапхана мүше ретінде тіркелген. Аталған қоғамдық ұйымның ұйытқы болуымен «Кітап және Кітапхана. Книга и Библиотека. Book & Library» атты үш тілде кәсіби журнал жарыққа шығып отыр. Бұл басылымда түрлі сараптамалар, кітапхана саласындағы өзекті мәселелер мен айтулы оқиғалар, кітап пен қоғам байланысы, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, т.б. түйінді мәселелер жазылып келеді. Соны­мен қатар одақ тарапынан республика кітапханашыларын ынталандыру мақ­сатында «Қазақстанның құрметті кітап­ханашысы» төсбелгісі табысталады. 

– Бүгінде қоғамның кітапхана саласына деген көзқарасы қалай? 

– Соңғы жылдары Мемлекет басшы­сының қолдауымен кітапхана саласына, кітапханашылардың әлеуметтік жағ­дайы­на баса назар аударылып келеді. Кітап­ханашылардың жалақысы да біршама өсті. Сонымен қатар 2025 жылға дейін жыл сайын 20 пайызға көтерілетін болады. Был­тыр еліміздің кітапханашылары көп­тен күткен мерекеміз, 24 қазан – Кітап­ханашы күні болып ресми бекітілді. Бұл – біз үшін үлкен жетістік. Осы күнді атап өту – кітапханашы мамандығының мәр­тебесін көтеріп қана қоймай, осы маман­дыққа деген мақтаныш сезімін қалып­тастырады. Кітапханашының қарапайым еңбегін, кітапхананың қоғам дамуында алатын әлеуметтік маңызды рөлін мо­йындау болып табылады. Кітапханашының еңбегі қаншалықты қарапайым болғаны­мен, олардың қоғам дамуындағы рөлі орасан зор. Бұл да кітапханашыларға үлкен қолдау болды деп санаймын. 

– Сұхбатыңызға рақмет!

  Сұхбаттасқан

 Нұрболат АДЫРБЕК