Жалпы, әлемде тәуелсіз елдердің нөмірі бірінші мерекесі – ол Республика және тәуелсіздік күндері. Себебі кез келген мемлекет үшін сол елдің азаттығынан, тәуелсіздігінен асқан құндылық жоқ. Ендеше біз де Республика мерекесі қарсаңында мерекелер туралы аз-кем толғап көрсек дейміз.
Еліміз жалпы халық тойлайтын мерекелерден кенде емес. Соның ішінде мемлекеттік және ұлттық мерекелердің жөні бір басқа. Былтыр «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» заңға 25 қазан – Республика күні ұлттық мереке және 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні мемлекеттік мереке болып белгіленетін өзгерістер енгізілді. Өткен жылғы мамыр айында өткен Ұлттық құрылтайда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев елдің тарихи жадын жаңғырту үшін үйлесімді саясаттың болуы ерекше маңызды екенін айта келе, ел дамуының жаңа басымдықтарын белгілеп алу керек екенін атап өтті.
«Ұлттық мерекелер мен атаулы күндер тізбесіне бірқатар өзгеріс енгізген жөн. Мен Республика күніне ұлттық мереке мәртебесін қайтаруды ұсынамын. Сондықтан қазанның жиырма бесі күні жыл сайын Егемендік күнін еліміздің басты мерекесі ретінде атап өтуіміз керек. 1990 жылы 25 қазанда Қазақстанның Егемендігі туралы декларация қабылданды. Бұл еліміздің тәуелсіздік жолындағы тұңғыш қадамы болатын. Республика күні елдің мемлекет құру жолындағы тарихи қадамының символы болуы керек. Әрине, Тәуелсіздік күнінің бастапқы мәні сақталады. Бұл күн мемлекеттік мереке болып қала береді. Бірақ тәуелсіздік алуға зор үлес қосқан ұлттық батырларымызға тағзым күні ретінде атап өтілуі керек», – деді Президент.
Тарихқа көз жүгіртсек, 1990 жылдың 25 қазаны мемлекетіміз дәуіріндегі ерекше дата болғаны сөзсіз. Бұл күні Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен тарихи құжат – «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы» декларация қабылданды. Бұл құжат Қазақстанның нағыз тәуелсіздігіне апаратын құқықтық бастама болды. Қазақстанның толық мемлекеттік тәуелсіздігін ресімдеудің жаршысы болған бұл құжатты дайындау кеңестік империяның кеңістігінде белең алған экономикалық және саяси құлдырау жағдайында жүргізілді. Осы ретте бұл құжаттың оңайлықпен қабылданбағанын да айта кеткен жөн. КСРО Жоғарғы Кеңесі басшылығы Қазақстанның мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның қабылдануын үнемі тежеп отырғаны белгілі. Сондықтан Қазақстанның тағдырын шешкен осы саяси-құқықтық құжатты әзірлеу әрі қабылдау азаматтық батылдықтың көрінісі болды. Себебі сол сәттен бастап-ақ егеменді Қазақстан өзіндік көзқарасы бар жеке мемлекет ретінде әлемге таныла бастады. Осылайша, қабылданған декларация Қазақстанның болашақ тәуелсіздігінің іргетасын қалады. Бұл декларацияның қабылдануымен дербестігін мәлім ететін жеке территориясы, азаматтығы, мемлекеттік бюджеті, халықаралық қатынастардағы дербестігі, мемлекеттік рәміздері бекітілді. Қазақстанның егемендігі және территориясының тұтастығы саяси, құқықтық және экономикалық тұрғыдан дәйектелді. Осы кезден бастап демократиялық қоғам құру мақсатында ел ішіндегі қоғамдық-саяси құрылымға біраз өзгеріс енгізіле бастады. Бұл акт арқылы әлем картасындағы жаңа мемлекет – Қазақстан Республикасының негізі қаланды.
Басқа елдер Республика күнін қалай тойлайды?
Әлемнің көптеген елінде осы Республика күнін өз деңгейінде атап өтеді. Мәселен, 11 қаңтарда Албанияда «Албания Республикасы күні» тойланады. Мереке 1946 жылдан бастап фашистердің орнына келген коммунистік режим Албания Халық Республикасы болып жарияланған кезден атап өтіледі екен. Әзербайжанның республика күні 28 мамырда тойланады. Себебі 1918 жылдың 28 мамырында Әзербайжан Демократиялық Республикасы құрылған. Армения да республика күнін тура осы күні атап өтіп келеді. Ал Пәкістан Ислам Республикасының күні 23 наурызға белгіленген, бұл мейрам 1940 жылы Лахор қарарының қабылдануымен тікелей байланысты. 1950 жылғы 26 қаңтардан Үндістанда «Үндістан Республикасының күні» тойланса, 31 мамыр – Оңтүстік Африка күні елде 1910 жылы Ұлыбританиядан тәуелсіздік алған күнге байланысты атап өтіледі. Оған қоса, 1961 жылы сол күні Оңтүстік Африка Республикасының Мемлекеттік президенті лауазымы енгізілді. «Италия Республикасы күні» (Festa della Repubblica italiana) – 2000 жылғы 20 қарашада Италия президенті қол қойған заңға сәйкес белгіленген мемлекеттік мереке. Бұл датаны тойлау 1946 жылғы 2 маусымда өткен референдумда қабылданған тарихи шешімдерге негізделген.
Мерекені ел тарихынан ерекше орын алатын тұлғаларға байланысты да бекіткен елдер де бар. Мәселен, 17 маусым – «Исландия Республикасының күні» Исландияның тәуелсіздік қозғалысына үлес қосқан елдің ұлттық батыры Йон Сигурдссонның туған күнінде атап өтіледі.
Ал 1 қазандағы Қытай Халық Республикасының құрылу күні елде бес күн бойы атап өтіледі. Бұл күндері Қытай астананың басты көшелері мен алаңдары сан мыңдаған гүл композициясымен безендіріледі, одан бөлек әскери шерулер, концерттер, викториналар, шерулер, үлкен салюттер – мұның бәрі Республика күнінің ажырамас атрибутына айналған.
Ал Түркияда 1923 жылғы 29 қазанда мемлекет конституциясына түзетулер енгізіліп, ел республика деп жарияланды. Бұл оқиға Осман империясының түпкілікті ыдырауына әкелді. Республика күнінде мұнда да түрлі түсті феерикалық шоулар ұйымдастырылады, әскери шерулер өтеді.
Солтүстік көршіміз Ресейде бұл мерекені әр республика әртүрлі уақытта тойлайды және басты мереке саналады. 3 шілде Беларусь Республикасының күні, бұл сондай-ақ «Беларусьті азат ету күні», «Тәуелсіздік күні» деп те аталады. Бұл дата Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ел аумағының неміс басқыншыларынан азат етілген уақыты ретінде тарихқа енген. Мерекені осы күні тойлау туралы шешім 1996 жылғы референдумда қабылданған.
Ұлттық және мемлекеттік мерекенің айырмашылығы
Ұлттық мереке Қазақстан мемлекеттілігінің дамуына елеулі ықпал еткен, ерекше тарихи маңызы бар оқиғалардың құрметіне Қазақстанда белгіленген мереке болса, мемлекеттік мерекелер – қоғамдық-саяси маңызы бар оқиғаларға арналған, сондай-ақ Қазақстанның азаматтары дәстүрлі түрде атап өтетін мерекелер. Ұлттық мерекелерді атап өту кезінде орталық және жергілікті мемлекеттік органдарда ресми іс-шаралар өткізілетін болса, мемлекеттік мерекелерді мейрамдау кезінде ресми іс-шаралар өткізілуі мүмкін делінген.
Мемлекеттік мерекелерге мына төмендегі атаулы күндер жатады: 1-2 қаңтар – Жаңа жыл; 8 наурыз – Халықаралық әйелдер күні; 21, 22, 23 наурыз – Наурыз мейрамы; 1 мамыр – Қазақстан халқының бірлігі күні; 7 мамыр – Отан қорғаушылар күні; 9 мамыр – Жеңіс күні; 6 шілде – Астана күні; 30 тамыз – Конституция күні. Ал 25 қазан – Қазақстан Республикасы күні. Ол – ұлттық мереке.
Соңғы уақытта Жеңіс күні деп аталатын 9 мамырды тойлаудан алыс-жақын біршама ел ресми түрде бас тартты. Көптеген әлеуметтанушы мен саясаттанушы бұл шын мәнінде жеңісті емес, соғысты насихаттайды деген пікірде екен.
Ел билігінің бастамасымен еліміздегі мерекелер саны соңғы кезде тағы екі мерекемен толықты. Олар: 1 наурыз – Алғыс айту күні (2016 ж.) деп белгіленсе, 1 шілде – Ұлттық домбыра күні (2018 ж.) болып бекітілді. Бұл атаулы күндер мемлекеттік мереке ретінде белгіленбесе де, идеяны барлық қазақстандық зор қуанышпен қарсы алғанын атап өту керек. Алғыс айту күнінің мақсаты – қазақ халқына, жақын адамдарына, ұстаздарға, жалпы қайырымды жандарға алғыс айту арқылы бірігуге, тұтасуға шақыру болса, Ұлттық домбыра мейрамының мақсаты – «нағыз қазақ – қазақ емес, нағыз қазақ – домбыра» деп ақын Қ.Мырза Әлі айтпақшы, ұлттық дәстүрге тағзым ету, қастерлеу арқылы ұлттық өнерді ұлықтау.
Сонымен қатар елімізде мамандыққа байланысты кәсіби мерекелерді атап өту үрдісі қалыптасқан. Әртүрлі еңбек ұжымында тойланатын, азаматтардың жекелеген санаттары атап өтетін 40 шақты кәсіби мереке күні бар екен. Мысалы, Теміржолшылар күні, Ұстаздар күні, Орманшылар күні, Отан қорғаушылар күні, Өрттен қорғаушылар күні, Медицина қызметкерлері күні, Полицейлер күні... тағысын тағылар. Осы кәсіби мерекелердің ішінде Отан қорғаушылар күні (7 мамыр), Мемлекеттік рәміздер күні (4 маусым), Баспасөз күні (28 маусым), Қазақстан Халқы тілдерінің күні (22 қыркүйек), Ұлттық валюта күні (15 қараша) ресми мереке күні ретінде аталып өтіп жүр.
Отбасы құндылықтарын насихаттау мақсатында атаулы күндер қатары толыққанын айта кеткеніміз жөн. «Отан отбасынан басталады» деген қағидаға сүйенсек, шаңырақ бірлігін нығайтатын себептердің бірі – әулет адамдарының бірге уақыт өткеруі, ортақ қуанышты бірге бөлісуі екені айқын. Осы ретте еліміздегі мерекелік күндер санатына қос мейрам қосылып, мамыр айының екінші жексенбісінде Аналар күні, маусымның үшінші жексенбісінде Әкелер күні аталып өтіледі. Бұл даталар халықаралық бекітілген күндерге сәйкес тойланады.
Мереке деген – идеология
Мереке деген жай той тойлатып, думандатып, қарын тойғызып, шеру жасау емес. Әлемдегі әрбір мемлекет өздерінің таным-түсініктеріне сай мерекелерін де идеологиялық құралға айналдыра білді. Сол мерекелер арқылы отансүйгіштікті, елжандылықты, мейірімділікті насихаттайды, жақсылыққа үндейді. Осы ретте «Қазақ елінде қандай мерекелер мен атаулы күндерді атап өткен жөн» деген сұрақ туындауы заңды. Бұл сұраққа ақын, мәдениеттанушы Болат Шарахымбай былай деп жауап береді.
«Біздіңше, ең алдымен қазақ халқының тарихы мен рухына сай келетін мерекелер болмағы ләзім. Ол атаулы күндер жастардың бойында ұлттық рух пен ұлттық намыс рухын егу парыз. Мәселен, «Жоңғар құрсауынан азат болған күн», «Абылайдың ақ туы көтерілген күн», «Қазақ хандығы құрылған күн», «1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі күні», «Түркістандықтардың бірлігі күні», «Желтоқсан ұлт-азаттық көтерілісі күні», тағы басқа. Осы атаулы күндердің қай-қайсысы да мемлекеттік тұрғыдан кеңінен атап өтуге тұрарлық, елімізде жалпыхалықтық мәнде қастерленуге әбден сұранып тұр», – дейді ақын.
Сонымен қатар кезінде «Әулие Валентин күні» («Ғашықтар күні» деп аталып жүр), Хеллоуин деген батыстық мерекелер де біздің елімізде кеңінен етек алып тойланып кеткені белгілі. Бірақ қазақ жастары атап өтетін махаббат күніне ұлттық рухтағы мағына беру үшін 15 сәуірді «Қозы Көрпеш – Баян сұлу күні» деп балама күнді ұсынған. Бұл өз кезегінде жақсы бастама болғаны рас. Себебі жастар әрі қазақ мифологиясындағы ғашықтық кейіпкерлермен танысса, әрі мерекенің жалпы мағынасы да құдіретті махаббаттың мәңгілік екеніне үндейді. Бірақ бұл күндер ресми мерекелер қатарына кірмейді. Тек қоғам тез қабылдаған құбылыстар ғана. Ал өзбек билігі Әулие Валентин күнін атап өтуге ресми түрде қатаң тыйым салып, оны «Бабырдың күні» деген атаумен алмастырған екен. Осы күні өзбек жастары ұлы Бабырдың поэзиясына, әсіресе Шығыс шайырларының ғашықтық ғазалдары мен жырларына үңіліп, өздерінің сүйіспеншілік, адамгершілік, тазалық, адалдық жайлы ой-түсініктерін тереңдей түседі екен.
ТҮЙІН:
Әлемнің кейбір елінде шошқалар фестивалі, маймылдар күні, майшабақтар күні секілді жануарларға арналған күндер де бар. Сонымен қатар бір-біріне бояу шашатын немесе апельсин-қызанақ атысатын мерекелер де бар. Дегенмен бұл мерекелердің біздің таным-түсінігімізден тым алшақ екенін байқаймыз. Алғыс айту күні, домбыра күні секілді атаулы күндер асты ысырап етпейтін, мейірімділік пен жақсылыққа, қазақтың салт-дәстүріне, ұлттық құндылықтарына аса мән бергізіп, насихаттайтын мерекелер қатарында десек аса артық айтпағанымыз. Бұл орайда ұлттық және мемлекеттік идеяны ұлықтауда мемлекеттік мерекелер мен атаулы күндердің рөлі зор екені мәлім. Ұлттық, қоғамдық маңыздағы мерекелер елдің мәдениетін дамытумен қатар халықтың рухани құндылықтарын да жаңғырта түседі.
Наурызбек САРША