Баспана – бағың, бағасы – сағым...

Қазақстанда баспананың қайталама нарығында қымбатшылық рекордтық деңгейге жетті. Үкімет мұның мәнін түсіне алмады.

Себебі елімізде тұрғын үй құрылысы қарқынды өсіп жатыр: ол өсім жөнінен экономика салалары арасында алға озды. Бұрын баспанаға сұраныс тудырып келген тұрғын үй және жеңіл ипотека бағдарламаларының біразы жабылды. Жеткіліктілік шегі екі-үш есе өскендіктен, зейнетақы жинағының артылғанына баспана ала алатын азаматтар саны күрт сиреді. Онда неге пәтер қымбаттауда? Салада не болып жатыр?

Ұлттық статистика бюро­сы­ның дерегінше, 2023 жылғы қазанның қо­ры­тындысында қайталама на­­рық­­тағы баспана бағасы тағы 0,7%-ға өсіп, әрбір шаршы метрі үшін орта есеппен 489 165 теңгеге жетті. Са­лыстырсақ, елорданың өзінде жаңа салынып жатқан, тіпті бизнес сыныптағы тұрғын үйлердің шар­­шы метрі бұдан арзан. 

Алматыдағы қайталама нарықта 1 шаршы метрдің құны 714 мың тең­геден асады екен. Яғни, ең тө­мен­гі жалақы алатын еңбеккер не­бәрі 1 шаршы метр құнына 10 ай жұмыс істейді.

Ең арзан деген Қызылордада (236 мың теңгеден асты), Ақтөбеде (288 мыңның үстінде) де баға шы­ған­дай бастады. 

Статистикалық ведомствоның дерегінше, жаңа тұрғын үйлердің бағасы 0,3%-ға көтерілген. Бұл са­­­лада баға «көтерілісі» тек 4 өңірде – Көкшетау, Алматы, Ақтау мен Аты­рауда ғана тіркелді. 

Салаға жауапты ми­­­нистр­­лік бас­пананың қымбат­тауына негіз жоқ деген ұстанымда. Нарықта құ­­ры­­­­­лыс ма­териалдары бойынша тап­шылық байқалмайды. Құрылыс қарқыны да жоғары.

«Орындалған құрылыс жұмыс­та­­­рының көлемі биыл бірден 12,6%-ға ұлғайды. 19 өңірде оң өсім тіркелді. Әсіресе, құрылыс-мон­таж­­­­­­­­­дау жұмыстарының ең көп өсімі Маңғыстау, Жетісу, Абай және Ба­тыс Қазақстан облыстарына тиесі­лі. Биылғы қаңтар-қыркүйекте Қа­зақ­­­­станда 11,7 миллион шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңі­мен салыстырғанда 11,6%-ға көп. Ең жоғары көрсеткіш Астана қала­сында, сондай-ақ Ұлытау, Қызыл­­­орда және Абай облыстарында тіркелді», – деп атап өтті Ұлттық эко­номика министрі Әлібек Қуантыров.

Мысалы, Ұлытау облысында тұр­ғын үй салу көлемі өткен жыл­ғы­­­дан 56,7%-ға артқан. Астана­да – 39,5%, Абай облысында – 28%, Қы­зылорда облысында 19,8%-ға жо­ғарылады.

Яғни, мемлекет өз мойнындағы басты бір міндетін – халықты баспа­намен қамту мәселесін шешу үс­тінде. Бұл істің тоқырамағаны маңызды, себебі ел игілігіне тап­сырылған тұрғын үй көлемі аза­мат­тардың әл-ауқатына тікелей әсер етеді.

Пәтерлер неге қымбаттап барады?

Жылжымайтын мүлік агентті­гінің менеджері, риэлтор, құрылыс саласының маманы Ұлан Досыбаев  қайталама ғана емес, бастапқы на­рықта да баспана бағасы көтеріл­генін жеткізе келе бағаға серпін беріп отырған бірнеше факторды атады.

«Біріншісі – инфляция. Бұл көр­сеткіш жөнінен Қазақстан әлемде алдыңғы орындарда екенін екінің бірі білмейді. Инфляция елімізде 2020 жылы 7,5%, 2021 жы­лы 8,4% болса, ал 2022 жылы 20,3%-ға дейін, екі еседен астамға ұлғайды. 2023 жылғы қазан айының өзінде 10,8% болып отыр. Президент ин­фляция көлемін екі есе: 20,3%-дан 10,1%-ға дейін төмендету туралы тапсырма берді. Биылғы жыл соңына дейін Үкіметтің оны орын­дауы неғайбіл. Тіпті, соған жет­­­кеннің өзінде қымбатшылық биыл құрықталмады. Құрылыс саласы сек­сен пайыздайға шетелден тасы­­латын импорттық өнімдерге тәуел­ді», – деді сарапшы.

Инфляция мен қым­бат­шылық салдарынан шар­шы метрлер құны жыл сайын орта есеппен 10-15%-ға жоғарылап отырады.

Екіншіден, ел ішінде баспанаға деген сұраныс артты. Бұған да бір­неше фактор түрткі болды. Халық саны өсуде, жыл соңына де­йін ел тұрғындарының саны 20 мил­­­лион­ға жетеді деп күтілуде. Сәби өмірге келсе, бұл әдетте отба­сын кеңірек пәтер алуға ынталан­дырады. 

Сонымен қатар Ресейден, өзге елдерден Қазақстанға қоныс ауда­ру­­шылар саны күрт көбейді. Соның арқасында биыл республикамызда көші-қон саласында көп жылдан бері алғаш рет оң салдо тіркеліп отыр. Мысалы, қазақстандықтар ресейлік релоканттарға баспанасын қымбатырақ сатуға тырысады. Бұл статистикаға әсер етеді.

Үшіншіден, психологиялық фактор да түрткі болады: қазақ­­­­стан­­дықтар девальвацияны күтіп отыр. Шетелдік валюта қымбаттауға ден қойды. Жыл 1 доллар үшін 460 тең­ге бағамымен басталса, бүгінде 471 теңгеден асты. Сондық­тан баспана сатушылар ұлттық ва­лю­таның құнсыздану тәуекелін қазірден бағаға қосып отыр. 

Төртіншіден, Ұ.Досыбаевтың айтуынша, құрылыс және әрлеуші ма­­териалдар ары қарай қымбаттап жатыр, тоқтаған жоқ. 

«Осының бәрі бастапқы және қайталама нарықтағы бағаны жоға­ры сүйрейді. Шынын айтуымыз ке­рек, бүгінде, әсіресе Астана мен Алматыда жылжымайтын мүлік құ­нының арзандауына себепті байқап отырған жоқпыз. Елордада әр шар­шы метрін 350 мың теңге шамасын­да сатып жатқан құрылыс компа­ния­лары бар дедіңіз. Бірақ ол үш және одан көп бөлмелі пәтерлерге арналған баға. Оларға сұраныс аз болғандықтан, әрі ұзақ өткізе алма­ғандықтан баға демпингіне барады. Әйтпесе, оның бәрі компанияның активінде ұзақ тұрып, салықтық ба­заны ұлғайтады, шығын әкеледі. Бастапқы нарықта бір, екі бөлмелі­лер тез сатылып кетеді, табу қиын. Осыны пайдаланып та, қайта сату­шылар дәл соларға бағаны көтере қояды», – деді риэлтор. 

Сарапшылар елдегі инфляция ауыздықталса, тұрғын үй нары­­ғындағы баға да түседі деген байлам жасады. Мысалы, жыл басында ин­фляция төмендеген еді, биылғы ақпан­нан күзге дейін шаршы метр­лер құны да біршама тұрақтанды. Күрт өсу енді тіркеліп отыр. 

Қандай баспанаға сұраныс жоғары?

Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2023 жылғы қаңтар-қыркүйек айларында елімізде жал­пы саны 102 061 баспана қолда­ныс­қа берілген. Бұл шамамен жар­ты мил­лион тұрғынды баспанамен қам­туға жетер еді. Әйткенмен, жаңа пә­тердің көбі тұрақты мекен­деуге емес, қайта сату немесе уа­қыт­­ша жалға беру мақсатында са­тып алынуы мүмкін. Немесе тіпті әр­­лендіру, безендіру жұмыстары аяқталған соң есігіне құлып салы­нып, жабық тұрады. 

Мұның бәрін мамандар «инвес­­тициялық жылжымайтын мүлік» деп атайды. Яғни, ол баспаналар байлықты сақтаудың, активтерді арттырудың құралына айналады. 

Сарапшылардың айтуынша, мегаполистерімізде негізінен қай­­­талама нарықтағы пәтерлер сұра­нысқа ие. Бұл жерде клиенттер та­ра­­пынан «комфорт сыныптағы», жөндеуі жүргізілген, барлық ин­фра­­құрылымы, орталықтан тар­­­тыл­ған суы, кәріз жүйесі, жылуы мен жарығы бар баспана көп сұра­лады. Себебі өңір түгіл Астана мен Алматының өзінде орталық­тан­дырылған су мен жылу желілеріне қосылмаған, бірақ тұрғындардың пайдалануына берілген тұрғын үй кешендері баршылық.

Ал бизнес және эконом сы­нып­­­тағы пәтерлерге сұраныс сон­ша үл­кен емес көрінеді. Бірін­ші­­ле­рі – аса қымбат. Ал Отбасы банктің және мемлекеттің тұрғын үй бағ­­д­ар­­­­ламалары қысқартылғалы эко­ном сыныбындағы ортанқол пәтер­лерге қатысты мәмілелер са­ны екі еседей кеміген. 

Үкімет баспана бағасын арзан­датудың жолын іздегені жөн. Себебі Қазақстан тұрғындарының тұрғын үймен қамтылуы әлі күнге өте тө­мен деңгейде. 

2022 жылы бұл көрсеткіш әр адам­ға шаққанда 23,6 шаршы метрден ғана болды. Аталған көр­сеткіш соңғы жылдары тым баяу өсуде: әрбір қазақстандыққа шақ­қанда 2019 жылы – 22,2, 2020 жылы – 22,6, 2021 жылы  23,2 шаршы метрден келген. 

Біріккен Ұлттар Ұйы­мы­ның әлеу­­­меттік стан­дар­ты бойынша бұл көр­сеткіш әр адамға шаққанда 30 шар­шы метрден асуы тиіс. Он­сыз мемлекет дамыған деп сана­­ла ал­майды. Соның өзінде бұл – ең төменгі меже.

Салыстырсақ, дамыған елдерде, мәселен, Америка мен Германияда әрбір тұрғынға тиісінше 70 және 50 шаршы метрден келеді. 

Баспанамен қамтылу бойынша әр адам үшін 30 шаршы метрлік шамаға жету үшін Қазақстанға кем дегенде тағы 195 миллион шаршы метр тұрғын үй салу қажет болады. Сонда тұрғын үй қоры қазіргі 405 миллионнан 600 миллион шаршы метрге дейін артады. 

Бірақ қазіргі құрылыс қарқыны­мен бұған 10-15 жылдай уақыт кетуі мүмкін. Осы аралықта қолданыс­тағы баспаналардың үлкен бөлігі көнереді, апаттық күйге түседі. 

Олай болса, Үкімет тұрғын үй құ­рылысын да ынталандыру шара­ларын қарастырғаны абзал.

Айхан ШӘРІП