Бүгінде тұрғындардың қарыз ауыртпалық мәселесі жаппай көрініс тауып отыр, сол себепті жүйелі шешімді қажет етеді. Президент тапсырмасына сәйкес қаржы және құқық сауаттылығын, кәсіпкерлікті арттыруға бағытталған жобалар сәтті жүзеге асырылып келеді.
Мәселен, биыл мамыр айында «АМАNАТ» партиясы 8 өңірде, оның ішінде Түркістан облысында «Қарызсыз қоғам» жобасын іске қосты. Басты мақсаты – проблемалы қарыз алушылар-жеке тұлғалар арасында қаржылық сауаттылық деңгейін арттыру. Жоба аясында барлығы 40 мыңнан астам адам оқытудан өтті.
Сондай-ақ 4 айда қарыздар мен несиелер бойынша 4 мыңнан астам заң консультациясы, соттан тыс банкроттыққа 39 толық сүйемелдеу, 1 181 жағдай бойынша берешекті реттеу және басқа да қызметтер көрсетілді.
Жалпы, жобаның жоғары тиімділігін және халық тарапынан оң пікірін ескере отырып, Мемлекет басшысы жобаны республикалық маңызы бар барлық 20 облыс орталығы мен қалада кеңінен таратуды тапсырған еді. «Қарызсыз қоғам» жобалық кеңсесінің басшысы Ақмарал Бекмұрзаеваның пікірінше, жобаны іске асыру барысы ел азаматтарының шынайы қаржылық жағдайын көрсетеді. Қарапайым халықтың қарызға белшеден батуының бір себебі – несиенің шектен тыс жарнамаланып, насихатталуы. Банктер бекіткен артық төлем мен пайыздық жүктемелерді түсінбейтін қаржылық сауаты төмен азаматтар ары қарай да қарыз алуды жалғастыра береді».
«Қаржылық сауаттылық курсына қатысқандардың 63,1%-ы оқытуға дейін несие бойынша пайыз және артық төлем мөлшері туралы білмеген. Адамдар алған несиесін болашақта қанша есе етіп қайтару керек екенін түсінбестен, оп-оңай несие алады. Оқуға қатысқандардың 38%-ы 70 мың теңге көлемінде ғана табысы бола тұра банктерден және МҚҰ-дан 2-ден 4-ке дейін несие алған. Оқытылғандардың 13,8%-ының 10-нан астам несиесі бар, олар алдыңғы несиені жабу үшін тағы да несие алып отырған. Жалпы, қоғамда қаржы жинау мәдениеті қалыптаспаған», – деді ол.
Қаражатын басқара алмай, алаяққа алданатын қоғамның да бір емі –азаматтардың осы саладағы сауатын арттырып, қаржымен қарым-қатынасын өзгерту. Жақында Мәжіліс Спикері, «АМАNАТ» партиясының Төрағасы Ерлан Қошанов Түркістан облысына іссапары барысында «Қарызсыз қоғам» жобасына қатысушылармен кездескен болатын. Жүздесу барысында жоба қатысушылары қаржылық сауаттылықты арттырып, қаржыны дұрыс жұмсауға үйрендік деп алғысын жеткізген еді. Нақты деректерге сүйенсек, қазір елімізде 7,5 млн адамның, яғни халықтың үштен бір бөлігінің банкте қарызы бар. Шамамен 1,5 млн азамат несиесін 90 немесе одан да көп күнге кешіктіріп төлеуде және банкроттық күй кешуде. Мәжіліс Төрағасы мұндай адамдар қайда барып, кімнен көмек сұрайтынын да білмейді деген пікірде. Айналып келгенде, барлығы қаржылық сауатсыздыққа келіп тіреледі... «Қарызсыз қоғам» жобасы халыққа қаржыны дұрыс игеруді, отбасылық бюджетті жоспарлауды, несиені дұрыс алуды үйретеді.
Түркістан облысы Қазығұрт ауданы Шарбұлақ ауылындағы Данияр Қаратаевтың шаруашылығы осының айқын дәлелі. Қарызы көп, тұрақты жұмыс орны жоқ ауыл тұрғыны «Қарызсыз қоғам» жобасы бойынша оқып, кейін «Ауыл аманаты» жобасымен 4 млн теңге несие алған. 8 сауын сиыр сатып алып, сүт өндірісін жолға қойып отыр. Қазір Данияр Қаратаевтың тұрақты табысы бар. Сондай-ақ осы аудандағы №11 кәсіптік колледждің оқытушысы Қырмызы Әбілдаева жоба аясында 15 күндік тренингке қатысып, көптеген өте пайдалы ақпарат алғанын айтады. «Жобада қарыздан құтылудың жолдарын ғана емес, бизнес бастауға да бағыт-бағдар алдық. Енді отбасылық жеке ісімізді ашқымыз келеді», – дейді ол.
Қырмызы Әбілдаева – көпбалалы ана. Балаларының болашағы үшін де үздіксіз білім алып, уақыт пен мүмкіндікті дер кезінде пайдалана білу қажет деп есептейді. Оның жобаға дейін бірнеше несиесі болған. Бүгінде қарыздарынан құтылып, тіпті Отбасы банкінен депозит ашып, қаражат жинауды бастаған.
«Қарызсыз қоғам» арқылы қаржыны дұрыс басқаруды үйренгеннен кейін несиелерімді жаптым. Бұл маған мотивация берді. Жобаның халыққа көп көмегі тиіп жатыр. Қазір несие алып, оны қалай төлерін білмей жүрген жандар қаншама? Сондықтан осындай халыққа қажетті жоба көп болса екен деп тілеймін», – дейді көпбалалы ана.
Сонымен қатар ол жобада алған білімін өзі жұмыс істейтін колледжде оқитын жастарға жеткізуге ниетті. Себебі жастарға да бұл тұрғыдан бағыт-бағдар беріп, қаржылық сауатын көтеру өте маңызды деп санайды.
Сонымен қатар бағдарлама қатысушысы, Түркістан облысы Түлкібас ауданының тұрғыны Мөлдір Тұрысбекова да өз несие тарихын қолға алғанын айтады. Төрт баланың анасы бүгінде жаңа кесте бойынша несиесін төлеп, жаңа қарыз алмай, кірістері мен шығындарын реттеп алғанын жеткізген.
«Айлығым – 131 мың теңге, ал несием – 250 мың теңге. Әріптестеріме де, ауылдағы дүкенге де қарызым көбейіп қалған. Барлық мәселені тыңдап шыққан соң менің көзімше сот орындаушыларға хабарласып, менің атымнан ол кісілерге міндеттеме әзірлеп беріп, жалақы алатын картамды бұғаттаудан босататынын айтқанда қалай қуанғанымды жеткізу мүмкін емес. Өйткені жағдайым шынында да өте қиын еді. Міне, осылай айлығыма қол жеткіздім», – деді М.Тұрысбекова.
Жоба барысында көпшілік қауым банктің үстеме пайызы туралы ұғымдардан бейхабар екенін мәлімдеген. Осындай қатысушылардың бірі Сауран ауданының тұрғыны С.Назарсейітова жұбайымен қосымша жұмыс істесе де, баспана салуға қаражат жетпей, несие алған. Оның үстемеақысы көп екенін білмеген.
«Кез келген уақытта қаражаттан қиналсақ, банкке керек сомамызды жазамыз, олар бере салатын. Оның процентіне қарамайтынбыз, ай сайын төлеп отырсақ құтылармыз деген оймен несиені көп алдық. Енді бүгін қаржылық сауатымызды арттырып, өмірімізді жақсы жаққа өзгерткіміз келеді. Осы шара пайдасын молынан тигізіп жатыр», – дейді С. Назарсейітова.
Келесі жылдан бастап барлық аудан мен облыс орталығында «Қарызсыз қоғам» жобалық кеңселері ашылмақ. Онда қаржылық сауаттылық бойынша кәсіби мамандар жұмыс істейді. Биыл оқыту тек 8 өңірде жүргізілсе, енді ол бүкіл ел бойынша, тек ауылдарда ғана емес, аудандық, облыстық және республикалық маңызы бар қалаларда да қолжетімді болады. Бұл жолы несиесін төлеу мерзімі 90 күннен асқан 1,5 млн адамға баса назар аударылды. 2024 жылы 200 мың адамды оқыту жоспарлануда, қосымша қаржылық сауаттылық бойынша курстар мектептер мен жоғары оқу орындарында өткізіледі. Бұл жалпы 1 млн қазақстандықты қамтуға мүмкіндік береді.
Бұдан бөлек, Түркістан облысы бойынша профилактикалық бағытта көптеген шара ұйымдастырылуда. Мәселен, Түркістан қаласындағы барлық 6 сектор тұрғындарына жалпы саны 10 мыңнан астам тұрғынның қаржылық сауаттылығын арттыру, олардың қаржылық қауіпсіздігін қорғау, қаржылық пирамидалармен, құмар, заңсыз ойын бизнестерінің, заңсыз есірткі айналымының алдын алу тақырыбында түсіндірме жұмыстары жүргізілген. Шара барысында Түркістан облысы бойынша Экономикалық тергеп-тексеру департаментінің басшысы Ерболат Балғабаев, Түркістан қаласының әкімі Нұрбол Тұрашбеков халыққа аталған құқықбұзушылықтардан аулақ болу жолдарын баяндады. Одан бөлек, департамент өкілі Гүлзия Қарсыбай баяндама жасап, қаржы пирамидаларының 10 белгісімен таныстырып, олардан қорғану жолдарын үйретті және осы бағыттағы анонимді сауалнама жүргізді.
Қаржылық сауатсыздықтың бір ұшы осы салада алаяқтықтың белең алуына әкеп соқтырады. Қазір бөтеннің сенімін теріс пайдалану, алдау жолымен алаяқтық жасайтындар көбейген. Осы тұрғыда Түркістан облысы Полиция департаменті қызметкерлері жүйелі жұмыс жүргізуде.
Мәселен, облыс тұрғыны полицияға арызданып, белгісіз біреу әлеуметтік желідегі парақшасына бұзып кіріп, атын пайдаланып, таныстарынан ақша сұрап алып, 55 мың теңге шығын келтіргенін жеткізген. Департамент өкілдері аталған жайттың ҚР ҚК-нің 190-бабы «Алаяқтық» бойынша тіркеуге алынғанын жеткізді. Жан-жақты, тиянақты жүргізілген тексерулер нәтижесінде күдіктінің жеке басы анықталған. Жамбыл облысының тұрғыны жәбірленушілерге 2 миллион теңгеге жуық зиян келтірген.
Сонымен қатар Төлеби аудандық полиция бөліміне жергілікті тұрғын танысының Атырау қаласына «жұмысқа орналастырып беремін» деп сеніміне кіріп, 1 миллион теңгеге жуық ақшасын жымқырғанын айтып шағымданған. Іс барысында ер адам алған ақшаны өз қажетіне жаратып жібергені анықталған. Ер-азамат осы тектес тағы 3 жайтқа қатысы бар екені белгілі болды.
Айта берсек, мұндай қаржылық қылмыстар толастамайды. Олардың қатарында мемлекеттен қайтарымсыз грант алып беремін деп түркістандық тұрғындарды тақырға отырғызғандар да жетерлік. Мысалы, Түркістан қалалық Полиция басқармасына жергілікті тұрғын әйел танысының «мемлекеттен қайтарымсыз грант алып беремін» деп қызметі үшін 300 мың теңге ақшасын алып, жарты жыл бойы алдап келгенін жеткізген. Ал Жетісай аудандық полиция бөліміне 3 бірдей тұрғын таныстары «кәсіпкерлікті қолдауға мемлекеттен берілетін қайтарымсыз ақша алып беремін» деп алдап кеткенін айтып шағымданады. Әр жәбірленушіден қомақты ақша алған соң уәдесін орындамай қашып жүрген азамат 5 миллион теңгеден астам шығын келтірген. Нәтижесінде, күдікті әйел ірі көлемдегі ақшаны өзінің несиесін жабу үшін алғаны анықталған.
Қаржы пирамидасы да мұндай қылмыстардың қатарынан қалыспайды. Түркістан облысының Экономикалық тергеп-тексеру департаментінің мәліметінше, облыста 600-ден астам адам алаяқтардың айла-амалдарына тап болған. Жәбірленушілер 200 миллион теңгеден астам қаражатын қаржы пирамидаларына құйған. Прокурорлар мен экономикалық тергеу департаменттерінің қызметкерлері тұрғындар жиі алданатын жарнамаларға назар аударатынын айтады. Қазір аймақта қаржы пирамидаларын жарнамалаумен айналысатын жүздеген сайтқа тыйым салынған. Билік өкілдері халықты тек ресми ақпараттарға сенуге шақырады. Алда-жалда осындай топтың мүшесі болсаңыз, дереу құқық қорғау органдарына хабарлаған абзал.
Толығырақ тоқтала кетсек, Қазақстандағы экономикалық қылмыстардың 97%-ы – қаржы пирамидалары. Ranking агенттігінің мәлімдеуінше, биыл экономикалық қылмыстардан келтірілген залал сомасы 35,9 миллиард теңгені құрады. Биылғы жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша елімізде экономикалық қызмет саласында 384 қылмыстық құқықбұзушылық тіркелді. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 37,5%-ға аз. Өңірлік бөліністе Экономикалық қызмет саласындағы ең көп құқықбұзушылық Алматыда тіркелді: 66 жағдай, 2022 жылдың бірінші жартыжылдығында 161 жағдайға қарсы. Жылдық қысқарту 59%-ды құрады. Антирейтинг үштігінде Шымкент қаласы және Павлодар облысы да бар. Сондай-ақ жиі кездесетіндердің арасында қаржы пирамидалары және заңсыз кәсіпкерлік немесе банктік қызмет бар. Республика бойынша экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық құқықбұзушылықтардан 35,9 миллиард теңге залал келген. Ал одан 1,1 мың адам зардап шекті – бұл өткен жылмен салыстырғанда бірден 3,5 есе көп.
Qamqor құқықтық статистика мәліметтеріне сүйенсек, Түркістан облысындағы қаржылық қылмыстар көлемі 2015 жылмен салыстырғанда 6 есеге азайған. Мысалы, ҚР ҚК-нің 190-бабы «Алаяқтық» бойынша 2015 жылы 31 383 іс тіркелсе, биыл бұл көрсеткіш 4 860-қа төмендеген. Қорыта айтқанда, облыс аумағындағы қаржылық сауаттылықты арттыруға бағытталған ауқымды шаралар өз нәтижесін беруде. Алдағы уақытта да жалғасын тапса, мұндай жобалардың халыққа берері мол болмақ.
Кәмила ЕРКІН