XI-XIII ғасырларда ғұмыр кешкен «Төрткүл» кешені осыдан 17 жыл бұрын қазба жұмыстары кезінде топырақтан аршылып, 67 миллион теңгеге қайта қалпына келтірілген болатын. Алайда еліміздегі жалғыз аспан астындағы мұражай бүгінде 90 пайызға бүлініп отыр. Уақытылы күтім жасалмағандықтан қабырғалары опырылып, қойылған мүсіндердің сұрқы қашқан. Сондай-ақ темір бұйымдарды тат басып кеткен. Жақын маңда тұратын тұрғындардың айтуынша, соңғы 2-3 жылдың ішінде керуен-сарайға келетіндердің саны күрт азайған. Тіпті, есігіне қара құлып ілініп тұратын кездері көп екен.
– Бұрын тарихи кешенге ағылған оқушылар мен туристердің қарасы қалың болатын. Қазір соның бірі де жоқ. Себебі сарай шатыры тесіліп, жаңбыр жауса, іші суға толып қалады. Электр желілері де үзіліп, QR коды қирап жатыр. Кешен ең алғаш ашылғанда көшеге сән де беріп тұрушы еді. Қазір жарылған қабырғалары үстіңе құлап кете ме деп қасына жақындауға да қорқасың, – дейді қала тұрғыны Бибігүл Үсіпбаева.
Негізі, 2015 жылы тарихи нысан бір рет жаңғыртудан өткен. Ал осыдан екі жыл бұрын кешенде күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін қазынадан 110 миллион теңге қаралған. Алайда қаржы белгісіз себептермен қайта кері қайтарылып алынған.
Биыл Тараз қаласы әкімдігі нысанды өз балансына алып, қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізбек. Бірақ жөндеу жұмыстары дер кезінде қолға алынбағандықтан оған енді төрт есе қаржы жұмсалғалы тұр.
– Тарихи нысанның тозығы жеткені рас. Мұнда ағын суды ағызатын су жүйесі дұрыс орнатылмағандықтан жаңбыр жауса, кешен іші суға толып кетеді. Былтыр нысанды әкімдік теңгеріміне алғанда жай-күйін толықтай зерделедік. Қайта қалпына келтіру жұмыстарына 417 миллион теңге қажет екені межеленді.
Бұйыртса, биыл құрылыс жұмыстары басталып, жыл соңына дейін аяқталады деп күтілуде, – дейді Тараз қаласы әкімінің орынбасары Нұрсұлтан Исабеков.
Әрине, құрылыс жұмыстары жоспарға сай жүргізілсе құба-құп. Әйтеуір, екі жыл бұрынғыдай бөлінген қаржы кері қайтып кетіп жүрмесе игі.
Негізі, «Төрткүл» керуен-сарайы қайта үйіндіге айналу алдында тұрған жалғыз кешен емес. Талас ауданы Қаратау қаласындағы Тамды қалашығы да «Төрткүлдің» тағдырын қайталауда. Мұнда да нысанның шатырлары бүлініп, іші тұрмыстық қалдықтарға толып, қаңғыбастар мекеніне айналып кеткен.
Облыстық тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясы мамандарының есептеуінше, тарихи қалашықты қайта қалпына келтіру үшін 40-50 миллион теңге көлемінде қаржы қажет көрінеді. Алайда Талас ауданы әкімдігінің бюджеті мұндай соманы көтере алмайды. Сондықтан «Тамды» қалашығын жаңғырту жұмыстары облыстық қазынаға қарап отыр.
– Негізі тарихи нысандар әрбір бес жыл сайын жаңғыртылып тұруы қажет. Алайда «Төрткүл» кешеніне 2015 жылдан бері ешқандай жөндеу жұмыстары жүргізілген жоқ. Дәл сондай «Тамды» қалашығы да назардан тыс қалып отыр. Облыс аумағында осындай апатты жағдайдағы оннан астам ескерткіш бар. Олардың жартысы қалашықтар. Тарихи орындарды қайта қалпына келтіру үшін қомақты қаражат қажет. Сондай-ақ ауқымды зерттеулер жүргізілгені абзал, – дейді облыстық тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясының директоры Сауран Қалиев.
Жамбыл облысы бүгінде 3 500-ден астам тарихи-мәдени ескерткіштерімен еліміз бойынша көш бастап тұр. Алайда олардың дені қорғау мен жаңғыртуды қажет етеді. Мәселен, 2018 жылы қазба жұмыстары басталған Жуалы ауданындағы Баркуаб қалашығын зерттеу сол бойы аяқсыз қалды. Құмнан талай құнды дүниелер аршылып алынғанымен, соңы қаржы қаралмай, қазір жері ойылған құм төмпешік болып жатыр. Нысан ашық аспан астында тұрғандықтан ішіне жауын-шашын құйылып, жағдайы алаңдарлық күйде. Дәл сондай «Көне Тараз» қалашығында да қазба жұмыстары ауқымды жүргізілгенімен, соңы сылдыр суға айналып кетті. Қалашықтан табылған құнды бұйымдарды қоюға арналған мұражайы да құлаудың алдында тұр. Бұл мәселені «айта-айта, Жамал апам да қартайғаны» қашан.
– «Көне Тараз» қалашығы – бұл республикалық мәндегі нысан. Алайда оның қазба жұмыстары аяқсыз қалды. Биылға бөлінген бір тиын да жоқ. «Көне Тараз» қалашығы аумағындағы мұражайдың да апатты жағдай тұрғаны талай айтылды. Бірақ бұл мәселені қолға алып, мұражайды қалпына келтірейік деп отырған бір адам жоқ. Министрлік пен облыс әкімдігі тарапынан тек хат алмасу жүруде. Жуалы ауданындағы «Баркуаб» қалашығы да құнды дүниелерімен қызықтырған енді. Алайда ол нысан да бүгінде жетімнің күйін кешіп отыр, – дейді С.Қалиев.
Өткенді білмей, болашақты болжау мүмкін емес. Бұл бабадан балаға жеткен өсиет. Сондықтан бізге барымызды бағалап, тарихи орындарымызды жаңғыртқанымыз абзал. Егер біз құндылықтарымызды бүгін ұлықтай білмесек, ертеңгі ұрпақтың жадында ол мүлде ұмытылары анық.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы