Коронавирус жайлап, жұмыс орындары қысқарғалы қазақстандықтардың көбі табысынан айырылды. Қазір төтенше жағдай режимі тоқтағанымен, карантин талаптары сақталып отыр. Бұл келеңсіз жағдай халықтың әл-ауқатының нашарлауына әсер еткені айтпаса да түсінікті. Мемлекет басшысының тапсырмасымен төтенше жағдай барысында табысынан айырылғандарға 42 500 теңге көлемінде ай сайын жәрдемақы беріп тұру көзделген болатын. Бірақ мұның да түрлі «жыры» кездесті.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпаратынша, әлеуметтік төлем енгізілген сәттен бері 42 500 теңге алсақ деп 8 миллиондай адам өтініш беріпті. Министрлік мәлімдегендей, бас-аяғы 4 млн 539 мың адамға әлеуметтік төлем тағайындалған. Екінші айда 2,1 миллион азаматқа төленген. Бұдан бұрын ведомство 16 сәуірге дейін өтініш жіберген азаматтар 42 500 теңгені алуға құқылы екенін хабарлаған болатын. Сондай-ақ 11-мамырға дейін түскен өтініштің барлығы қаралып, ережеге сай әлеуметтік төлем тағайындалатын болады. Жалпы, осы көмекті алу үшін 3 млн 300 мыңға жуық азамат бірыңғай жиынтық төлемін енгізген.
Қазір әлеуметтік төлемді төлеу тоқтағанымен, оның айналасындағы дау-дамай біраз жерге барды. Дегенмен дау-дамай мәселесіне тоқталмас бұрын өтініш берушілердің саны жайлы сөз еткіміз келеді. Байқасаңыздар, 8 млн-дай адамның өтініш беруі жай ғана статистика емес. Бұл – біздің қоғамның қазіргі таным-түсінігі мен елдегі әлеуметтік жағдайдың өлшемі. Себебі елімізде еңбекке қабілетті азаматтар саны 9 млн-нан асады. Егер олардың 8 млн-дайы 42 мың теңге алуға өтініш берсе, не коронавирус экономиканы шынымен тұралатып тастады, не біздің қоғамда мемлекеттен «түк тартып» қалуға тырысатындар аз емес деген сөз. Яғни, істеп жүрген жұмысы, жинаған азды-көпті қоры болса да төтенше жағдай кезінде нәпақасыз қалғандарға арналған 42 мыңға таласа кетуден бас тартпағандар болғаны. Бұл біздің қоғамда адам пиғылының нашарлау тұстары әлі сақталғанын байқатады. Жә, бұл енді басқа әңгіме. Біз әлгі 42 500 теңгенің жырына келейік.
Жұрт 42 500 теңгені жаппай алуға асықты, үміттілер көп болды, тиісінше сұрақ та аз емес еді. «Қаржы түспей жатыр, төлем кешікті» деп байбалам салғандардың қатары артты. Оның бір ұшы өтініш берушілердің өздеріне кеп тіреледі. Қаржылай қолдауға ие болуға барлығының бірдей құқы жоқ. Талап сондай. Сол себепті бір қармап қалайын деген мақсатпен ел тұрғындары түрлі айла-әдіске барғаны да жасырын емес. Төтенше жағдайға дейін былай да жұмыс істеуге құлшынысы болмай жүргендер мен кірісі онсыз да қомақты жандардың өзгелермен қатар өтініш беруі, кейбір азаматтардың асығыстық танытып, өтінішті бірнеше рет жіберуі, құзырлы мамандардың оларды тексеруге уақытын сарп етуі, деректі қате беру немесе бөгде біреудің атынан жолдау, қазір жұмыс істемейтін банктердің мәліметтерін жіберу, марқұм болып кеткен адамның атынан өтініш беру, шетелге көшіп кеткендердің атынан төлем алуға дәмелену. Аталған жайт қаражаттың қалтаға уақытылы түспеуіне, халық арасында дүрбелең тууына алып келді. Сөйтіп, ел ішінде әлгі ақшаны алғандар да, оған қол жеткізе алмағандар да шықты.
Мәселен, өзіне тиесілі қаржыны ала алмағандардың бірі – Нұр-Сұлтан қаласының тұрғыны Орынбасар Өміржол. Екі баланың анасы қазір үйде жұмыссыз отыр. Өзге табыс көзі жоқ. Оның айтуынша, enbek.kz арқылы 8 сәуірде өтініш жолдаған. Ал 16 сәуірде берген өтінішіне сізге төлем тағайындалады, алайда жеке есепшот нөміріңіз қате деген хабарлама келеді. «Қателік кеткен болар деп қайта жібердім. Kaspi банкке хабарласып, есепшот нөмірімді нақтыладым. Оған дейін де аударымдар жасап келдім ғой. Ешқандай қателік жоқ. Осылайша, 42 500 теңгені ала алмадық», – дейді Орынбасар. Ол төтенше жағдай соңына дейін күтті. Түсіп қалар деген үмітпен банк картасын жиі тексеріп тұрды. Бірақ ...
Екі сөйлеу ер жігітке жараспағанмен...
Әу баста 42 500 теңгені заңсыз алғандардың қылмыстық жауапқа тартылатыны туралы ақпарат тарады. Кейін Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Біржан Нұрымбетов оған бола қылмыстық жауапкершілік көзделмейтінін айтып, «Еңбек инспекциясы 2013 жылы әкімдерге берілген, сол себепті адамдарды жауапқа тарта алмаймыз» деп түсіндірді министр. Өйткені сөз басында айтқанымыздай өтініш бергендердің ішінде табысынан айырылмағандар да болған. Абырой болғанда олардың арасында өздерінің қателескенін түсініп, келген қаржыны кері аударуға асыққандар да кездесті. Айталық, бізбен пікірлескен Елдос Еркін елордадағы құрылыс компанияларының бірінде күзетші болып қызмет істейді. Төтенше жағдай кезінде де жұмысы тоқтамады, табысы бар. Талап бойынша әлеуметтік төлем алуға құқы жоқ. Дегенмен көптен қалмай, өтініш бергендердің бірі. «Коронавирусқа байланысты біздің ұйымның барлық жұмысы тоқтады. Күзет қызметі ғана қалыпты жұмысын жалғастырып келе жатыр. Жұмысы тоқтағаны, тоқтамағаны бар мен білетін жанның барлығы 42 500 теңгеге өтініш беріп алып жатты. Мен де жұрттан қалмай, өтінішті толтыра салғанмын. 3 күннен соң «сізге 42 500 теңге түсті» деген СМС хабарлама келді. Кейін жазаға тартылатынын естіп, Kaspi Gold қосымшасы арқылы кері аудардым» дейді. Әрине, адамгершілік тұрғыдан қайта қайтарып бергендер де бар. Тағы біреулер биліктің қамшысы тие ме деп қайтарып берді. Сөйте тұра жазалау тетігі қарастырылмағандықтан түскен ақшаны қайтарып бермегендер де кездесті. Жалпы, әлеуметтік көмекті тағайындаудың алғашқы ережесі бекітілгенде кейін біраз мәселенің туындауына себеп болған бірқатар жағдай кездесті. Бір шешім қабылданса, келесі күні оның күші жойылды. Нақтылық болған жоқ. Алдымен өкілетті орган жұмыс берушінің еңбекақысы сақталмайтын демалысқа жібергені туралы бұйрығын қоса тіркеуді талап еткен болатын. Кейін бұл талап күшін жойды. Бірде «Төтенше жағдай болмаса да, басым халықтың табысы аз. Жалақы төмен, зейнетақы, жәрдемақы көп емес. Сондықтан біз қарапайым халықты артынша тексеріп жатпаймыз. Жеке тұлғалар, жеке кәсіпкерлер болсын, ешкімнің үйін аралап, тексермейміз. Ештеңеге уайымдамаңыздар» деген министр Біржан Нұрымбетов енді бірде қаржыны заңсыз алғандардан кері қайтаруды талап ету қажет деп санайтынын айтты. Тіпті, министрлік банк реквизиттерін жариялап та үлгерді. Сөйтіп, Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры жұмыс берушілерге төлемді қайтару туралы өз талабын қойды. Бұл да әлеуметтік қорғау жүйесінің олқы тұсын байқатты. Бұл оқиғаларға қарап біз Конституцияда көрсетілген «әлеуметтік мемлекет» құру жолында әлі де біраз сүрініп-қабынатын шығармыз деген ой түйдік. Өйткені мемлекет әлеуметтік қамтамасыз ету ісінде соңғы 2 жылда жиі қателессе, халық та әлеуметтік жауапкершілікті тым жақсы сезіне бермейтін, өзімшілдеу ұстанымда екенін байқатып қалды.Карантин талабын бұзуға итермеледік
Төтенше жағдай режимінің басты талабы көшеге шықпау, азаматтардың топтасып жүруіне тыйым салу екенін ескерсек, 42 500 теңгенің жыры бұл талапты да аяқасты етті. Үйде отыруы тиіс халық әлеуметтік төлемнің тағайындалуымен сыртқа лап қойды. Тәртіпке бағынбағандар жетерлік. Әлеуметтік көмекті алу үшін азаматтар тиісті мекемелердің алдында топ-тобымен жиналып қалды, тіпті жаға жыртысып, төбелесіп қалып жатқандары да болды. Есепшот ашу үшін улап-шулап, бір-бірін басып жаншып, иін тірескен жерде карантин талаптары жөнінде айтудың өзі артық. 42 мың үшін далаға шығып кеткендер карантин талабын елемейтін болды. Шектеулерді бұзуға бой үйретіп кеткен тәрізді. Соңғы кездері қалаларда адам қарасының көбеюі де содан болуы мүмкін. Бір сөзбен айтқанда, 42 500 теңгені береміз деу арқылы адамдарды COVID-19 індеті емес, қаржы алаңдататынын байқадық. Сонымен қатар бұл шара кезінде қазақстандықтардың денсаулық сақтау ісіне көзқарасын да көрген тәріздіміз. Бұқара үшін вирус жұқтырудан аман болу емес, мемлекет беретін үлестен қалып қою ғана өзекті тәрізді. Біздің пайымдауымызша, бұл дұрыс ұстаным емес. Өйткені ХХІ ғасырдың сын-қатерінің бірі ретінде денсаулыққа төнер қауіптің рөлі артып келе жатқаны байқалады. Дерт жұқтырудан сақтану, оны емдеуден арзанға түсетінін, тіпті тегін болатынын түсінсек керек еді.Сұңқарбек БАТАНҰЛЫ