Министр «шайлықты» неге заңдастырды?

Оның көлемі клиенттің қолының ашықтығына және қаншалықты риза болғанына байланысты еді. Енді «шайлықты» төлеу міндетті талапқа айналмақ. Сауда министрлігі мейрамхана-дәмханалардың қонағына қызмет көрсеткені үшін 10% қосымша ақы алуын тарихта тұңғыш рет заңдастырып берді. Бұл бастама қоғамда резонанс тудырып отыр. 

Қосымша алым дәметкені жөн бе?

Жалпы, әр адам өзіне сеніп тап­­сырылған жұмысты адал әрі жауапты атқаруы және сол үшін тұтынушыдан қосымша ақы дәметпеуі тиіс деген ұс­та­ным­ды берік ұстанатын принципті адам­дар бар. Мысалы, шенеунік қыз­мет алушыларының алдында құр­дай жорғалап, мәселесін заң жү­зінде шешіп берсе, сапалы қыз­мет көрсетсе және сол үшін ақы алу­ға дәніксе, бұл «парақорлық» деп аталады. Ол үшін жаза қарас­ты­рылған. Бірақ «Сыбайлас жем­қор­лыққа қарсы іс-қимыл тура­лы» заңның және басқасының та­лаптары мемлекеттік қыз­мет­ші­лер, биліктегі тұлғалар, әс­ке­­­рилер сияқ­ты бірқатар санатқа ға­на тарала­ды. Жеке секторға қа­тысты ондай қатаң тыйым жоқ. 

Көкшетаулық журналист Әділ Төлепбергенов қоғамдық тамақ­тан­дыру орындары чекке қосатын міндетті «сыйақыға» қарсы шы­ғып, әлеуметтік желіде тиісті тү­сін­­­­дірме жұмысын жүргізіп келді. Оның пікірінше, бұл ақы заңсыз жә­не тамақтың жасанды түрде қым­­баттауына соқтырады. Ше­неу­­­ніктердің өз бұйрығымен клиент­­терді он пайыздық «шай­лық» беруге міндеттеуін ол құпта­май­ды. 

– Қоғамдық тамақтандыру орын­дарының 10% ақыны шотқа заң­сыз қоса салатынын білемін. Бұ­рыннан әлеуметтік желіде ай­тып келемін, бірақ адамдар көз жұ­­ма қарайды. Бірде анамды және қа­­рындасымды ертіп, түрік ка­фе­сіне бардым. Соңынан әкелген чек­ке 10% үстемеақыны заңсыз қо­­­сыпты. Дереу даяшы қыздан ар­тық алымды алып тастап, чекті қай­та басып әкелуді талап еттім. Ол қызмет көрсету ақысы менюда жа­зылғанын көрсетті. Бірақ мәзір Конс­титуция емес қой. «Ертең оған «құздан секір!» деп жазып қой­саңдар, клиент солай жасауы ке­рек пе?» деймін. Ол қыз келіс­кен­дей болып, кетіп қалды. Ізінен жі­гіт келді. Менімен «еркекше» сөй­лес­кісі келді. Онысынан нәти­же шық­пасын көріп, тайып тұрды, – дейді Әділ.

Ақыры ол өз дегеніне жетіп, алы­­мы жойылған екінші чек ал­ғыз­­ды. Журналист дәмхана қо­жайы­нының қалтасына кетіп қал­­мауы үшін шайлықты даяшы­ның қолына ұстатқанды жөн кө­ре­тінін айтады. Дегенмен Сауда министрі Арман Шаққалиевтің командасы Әділ сияқты әділдікке құмар жандардың аяғын байлап-матап тастады: «Ішкі сауда қағи­да­ларына» 2024 жылы енгізілген өз­герістерге сәйкес, енді мә­зірде жазылып тұрса, онда қан­ша пайыз болса да, клиент қызмет көр­сету ақысын қоса төлеуге мәж­­­­­­бүр-міндетті болады.

«Шайлықты» қандай құжат міндеттеді?

Іс басындағы Сауда және ин­тег­рация бірінші вице-министрі Айжан Бижанованың (министрдің м.а. мәртебесінде) қол қоюымен 2024 жылғы 24 шілдеде «Ішкі сауда қа­ғи­даларын бекіту туралы» Ұлт­тық экономика министрінің мін­де­тін атқарушының 2015 жылғы 27 наурыздағы №264 бұйрығына өз­ге­ріс енгізу туралы» №290-НҚ бұйрығы қабылданды. Аты айтып тұрғандай, құжат ескі «Ішкі сауда қағидаларын» өзгертті. 

Соның нәтижесінде, бұл қағи­далардың 228-бабын­да жаңа нор­ма пайда болды: «Ке­лу­шілерге қоғамдық тамақтану объек­тілеріндегі мәзірді ұсыну мә­зірде көрсетілген тамақ пен су­сындарды қабылдау қызметтерін ұсы­ну бойынша шарт жасасуға ұсы­ныс (жария оферта) деп таны­ла­ды. Ұсынылатын өнім ассор­ти­менті мен көрсетілетін қызметтер тіз­бесі құнының мәзірінде мә­ліметтер болмаған кезде қоғамдық та­мақтандыру объектілері осы қыз­меттер үшін ақы талап етпей­ді», – делінген жаңарған қағида­лар­да. 

Мұның нені білдіретінін Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиев «Атамекен» ұлттық кә­сіпкерлер палатасының, бөл­шек сауда және қоғамдық тамақ­тан­дыру саласындағы қоғамдық бірлестіктердің өкілдерімен, сон­дай-ақ бизнесмендермен кезде­су­де түсіндірді. Жүздесудің күн тәр­­тібі­не жаңа қағидаларды және қо­ғам­дық тамақтандыру қыз­мет­терін жетілдіру ұсыныстарын тал­қылау мә­селесі шығарылды. Мұн­да мей­рам­ханалар мен дәм­ха­наларда қыз­мет көрсету үшін қонақтардан ор­та есеппен 10% алым алу тәжі­ри­бесінің, сондай-ақ депозиттік жүйенің заңдылығына басты на­зар аударылды.

– Азаматтық кодексте жария офер­та деген бар. Қоғамдық та­мақ­­тандыру орындарында мәзір  ұсы­ну – жария оферта бо­лып есеп­те­леді. Яғни, мәзірді қол­ға алған клиент онда жазыл­ған­мен келісе­ді, келіс­пе­се кетіп қа­лады. Тиі­сін­ше, қыз­мет көрсету үшін қосымша ақы тө­леу қажет­ті­лігі туралы ақ­парат мә­зірде мін­дет­ті түрде көр­сетілуі тиіс. «Ішкі сау­да қағида­лары­на» ен­гізген өз­герістеріміз мей­рам­ха­н­а­лар-дәм­ха­наларға мә­зірде тиісті ақпарат болған жағ­дайда қызмет ақысын алуға мүм­кін­дік береді. Мұндай ақ­парат бол­­маса, ақы алу заңсыз са­налады, – деді Сауда ми­нистрі А.Шаққалиев. 

Басқаша айтқанда, министрлік «қызметім үшін» деп қосымша 10% ақы алуды заңдастырып бер­ді. Өйткені бұған дейін азаматтар «шайлық» беруге келіспесе, ол тіпті мәзірде жазылып тұрса да чек­тен оны алып тастауды талап ете алатын. Мәзір – мемлекеттік құ­жат емес. Мысалы, жуырда Қара­ғандыдағы танымал дәмхана по­лиция шақыртты: тапсырыс бер­ген бойжеткен қызмет үшін қо­сымша төлемді төлеуден бас тарт­қан. Бұл жанжал бейнеленген видеоролик әлеуметтік желіні ке­зіп кетті. Шақыртумен жеткен іш­кі істер органдарының қыз­мет­кер­лері қыздың әрекеті заңсыз емес екенін айтып, оны қоя берді.

Алайда енді шақыруымен жет­кен полиция нарядына мей­рам­ха­на-дәмханалардың жағына шы­ғу­ға тура келуі мүмкін. Өйткені Ішкі сау­да қағидаларында тиісті талап бар: қоғамдық тамақтандыру ор­ны мәзірге қызметі үшін 10 емес, 100% ақы сұратса да қонақтар со­ны төлеуі керек. Мұндай ақы­ның жоғарғы мөлшері қағидаларда еш шектелмеген. Тек ол төлем ту­ралы ақпаратты менюге жазып қой­са жетеді. 

Салғырт клиенттің соры қалың

Кездесуде қазақстандық­тар­дың мәзірді мұқият оқы­майтыны, тіпті оны ашып па­­­­рақтауға ерініп, даяшының кеңе­сімен дәмді не танымал деген тамаққа тапсырыс бере салатыны айтылды. Мұндай жағдайда асын ішіп болған адам чектегі санды кө­ріп шалқасын түсе жаздауы мүм­кін. Қосымша ақы алатыны ту­ралы ескертуді көрмегенін ай­тып, жанжал шығаратын клиент­тер көбейері даусыз. Сонда қайт­пек керек? Мұндай жағдайда не іс­теу қажеттігі Сауда министр­лігі­нің Ішкі сауда қағидаларында жа­зылмаған. Іс-қимыл алгоритмі де жоқ.

Қоғамдық тамақтандырудың өзін-өзі реттейтін ұйымының тө­райы­мы Вероника Нұрпейісова мұн­дай тығырыққа тірелмеу үшін мей­рамханалар мен дәмханаларға қызмет көрсету үшін қосымша ақы алынатыны және оның көлемі қандай болатыны туралы алдын ала хабардар етуге кеңес берді. Мы­салы, кіреберісте қонақтарды кү­тіп алатын хостес немесе зал­да­ғы меню таситын даяшылар ке­лу­шілерге осы ақпаратты жет­кі­зуі тиіс. Бұған келіспеген адамдар уа­қы­тын жоғалтпай, бірден теріс ай­налып, шығып кете алады.

– Біз қызмет көрсету үшін ақы алынатынын мәзірде міндетті түр­де жазамыз. Даяшы немесе басқа қыз­меткер кіреберісте келу­ші­лер­ге қызмет ақысы алынатынын ес­­­­кертуі қажет. Қазір мейрамхана-дәм­ханалардың бір бөлігі 10%-дай ақы алады, қалған бөлігі қызмет көр­сеткені үшін ақы алмайды, келу­шілердің өз еркімен «шай­лық» төлеуіне мүмкіндік береді. На­рық­тағы қағидалар бәріне ор­тақ, бір­дей болғаны жөн. Біздің бә­ріміз қызметіміз үшін не ақы ала­мыз, не алмаймыз. Қағида­лар­да барлық ойыншы үшін бірыңғай ере­же бе­кі­тілсе, жақсы болар еді, – деді өзін-өзі реттейтін ұйымның бас­шы­сы.  

Өйткені қызметі үшін қосым­ша ақы алатындар клиенттердің ақы алмайтындарға жаппай кетіп қалуынан қорқатын болса керек. Сондықтан егер бәрін ақы алуға міндеттесе, «теңдік» орнайды деп көк­сейді. Шайлықты заңдас­тыр­ған Сауда министрлігі енді қо­ғам­дық тамақтандыру орындарын со­ны алуға міндеттей ме, уақыт көр­сетеді.

«Депозиттік жүйеге» тыйым салынды

Айтпақшы, кездесуде кіру жар­­насын талап ететін депозиттік жүйеге тыйым салынғаны белгілі бол­ды. Танымал, сәнді-сал­танат­ты мейрамхана-дәмханалардың, клуб­тар мен барлардың әкімшілігі келу­шілерден белгілі бір көлемде ал­дын ала депозит енгізуді талап ете­ді. Егер қонақ ақыр соңында ен­­­гізген депозитінен аз сомаға та­мақ пен сусын ішсе, ақшасының қал­­ған қалдығы оған қайта­рыл­май­­ды. Осы арқылы аталған орын­­­­­дардың иелері клиенттердің ең тө­менгі тапсырыс беру сомасын бе­кітеді. Бұл тетікті негізсіз баю­дың көзіне айналдырған.

Қоғамдық тамақтандыру орын­­дарында депозиттік жүйенің заң­сыз екенін Сауда және интег­ра­ция министрлігінің Тұтыну­шы­лардың құқықтарын қорғау ко­ми­те­ті былтырдан бері айтып келеді. 

«Депозиттік тәсіл – заңсыз. «Тұ­тынушылардың құқығын қор­ғау туралы» заңына сәйкес, тұ­тыну­шыны тауарды өзіне қажетсіз кө­лемде немесе ассортиментте са­тып алуға мәжбүрлеуге тыйым са­лынған. Тұтынушы депозит тө­леуден бас тартқан жағдайда оған қыз­мет көрсетуден бас тарту да – заң­сыз», – делінген комитеттің түсі­ніктемесінде. 

Сондықтан Сауда министрі Арман Шаққалиев те жаңа қағи­далар бойынша «депозиттік жүйе­ге» тыйым салынғанын мәлімдеді. Тамақтандыру және көңіл көтеру орындарына кіру тегін болады. Бірақ VIP бөлме немесе караоке-ка­бинкалар үшін ақы алуға рұқсат етті. 

«Қоғамдық тамақтандыру объек­тісіне кіру үшін келушілер­ден ақы алынбайды, бұл ретте келу­­­­шілерге жабық VIP-кабина­ны, караоке-кабинаны ұсыну сияқты қосымша қызметтер үшін ақы белгіленуі мүмкін», – делінген жаңарған қағидаларда. 

«Атамекен» ұлттық кәсіп­кер­лер палатасының басқарма төр­а­ға­сының орынбасары Тимур Жәр­кенов қоғамдық тамақтандыру са­ласындағы қағидаларды ары қа­рай жетілдіру үшін тұтыну­шы­лардың да, бизнестің де мүд­де­лерін ескеретін ұсыныстарды дайындау бағытында бірлескен жұ­мыс жүргізіліп жатқанын жет­кізді. Ендеше бұқараны тағы қан­дай «қызық» күтетіні белгісіз.

– Кейбір мәселе шешілді. Бас­қасы бойынша тұтынушылар­дың да, бизнестің де мүддесін ескеретін ұсы­ныстар дайындап жатырмыз. Болашақта мұның бәрі норма­тив­тік-құқықтық актілерде қалай рет­телетінін түсіну үшін біз мем­ле­кеттік органдармен мәселенің мән-жайын, егжей-тегжейін қо­сымша талқылауымыз керек, – де­ді Т.Жәркенов.

Қорыта айтқанда, Қазақстан «шай­лықты» министрліктің нор­ма­тивтік-құқықтық актісімен заң­­­­­дастырған әлемдегі жалғыз мем­лекетке айналғанға ұқсайды. Туризм саласының маманы Ольга Заславскаяның түсіндіруінше, мұн­дай тәжірибе әлемде жоқ. Мы­салы, АҚШ-та мейрамхана-дәм­ханада тапсырыстың шамамен 15%-ы сомасында қызмет көрсету ақы­сын төлеу «міндетті дәстүрге» ай­налған. Оны бұзғандардың ісі оғаш көрінеді. Бірақ бұл талап еш­бір мемлекеттік құжатпен бе­кі­тілмеген, тиісінше бәрібір ерік­ті, ардың ісі болып қалды. 

Куба мен Доминиканда қыз­мет көрсетуші персоналдың не­гіз­гі табысы шайлықтан құралады, сол себепті турист ынталандыру ақы­сын бергісі келмесе, даяшы­лар, гидтер, таксишілер оның ізі­нен қалмай, қыңқылдап сұрауы мүм­кін. Түркия, Вьетнам, Грекия, Тун­ис, Марокко және басқа да көп­теген туристік тартымды елде шай­лық міндетті емес. Ал Жапо­ния, Қытай, Корея сияқты бір­қа­тар елде шайлық ұсыну «қорлау» ре­тінде қабылдануы мүмкін. 

Елдос СЕНБАЙ