Салтанат Ерсұлтан, әнші-термеші: Қобыз – менің сарыным...

Салтанат Ерсұлтан, әнші-термеші: Қобыз – менің сарыным...

«Мен қазақпын» мега-жобасы алғашқы ала­­­ма­ным емес. 2014 жы­лы «Боз­тор­ғай» балалар бай­қауы­ның гран-при иегері болдым. Ол енді бала кезімнің жеңісі ғой. Ал «Мен қазақпын» – дәуір­ден сүрінбей өткен озық дәс­түрлерді жаңғыртуға ба­сым бағыт берген жоба. Осы ар­қылы ұлттық рухани та­мыр­дан нәр алуға мүмкіндік берді

– Салтанат, өзің Ұлт­тық арна ұсынған «Мен қа­зақ­­пын» мега-жоба­сын­да, домбырамен емес, қобы­зың­мен жарқ етіп шы­ғып, өнеріңмен тың­дар­маныңды тәнті еттің. Өнерге қай жасың­нан келдің?

– Өзім өнерлі отбасында дүниеге келдім. Сондықтан болар, бала кезімнен-ақ қыл­қо­быздың сарынды үнін құла­ғыма сіңіріп өстім. Қобыз мені өзіне бірден баурап алды. Тіпті қылқобыз киесін анам­ның құрсағында жатып сіңірдім-ау деймін. Өйткені анам Сыр бойы, жыршылық өңі­рінің өкілі. Өнерге бау­лып, қанат қақтырған да сол кісі. Кішкентай кезімнен қолыма домбыра, қобыз алып, ән салып жүрдім. Бұл талпынысымды байқаған анам мені Айман Мұсаходжаева басқарған Өнер колледжінің 1-сыныбына бер­ді. Сол жерде 9-сыныпқа дейін арнайы ма­мандардан қылқобызда, же­тігенде, күй­сан­дықта ой­нау­ды үйрен­дім. Одан кейін өз қалауыммен Шабыт өнер университетінің режиссер-аниматор маман­ды­ғына оқуға түстім. Биыл бітірдім.  

– Жобада қазылық еткен Мырзатай Жолдасбеков аға­мыз: «Қыз балаға қобыз­бен жыр айту оңай емес, дом­быраңмен айта берші» дегендей пікірін білдірді. Бұған не дейсің?

– «Мен қазақпын» мега-жобасы алғашқы ала­­­ма­ным емес. 2014 жы­лы «Боз­тор­ғай» балалар бай­қауы­ның гран-при иегері болдым. Ол енді бала кезімнің жеңісі ғой. Ал «Мен қазақпын» – дәуір­ден сүрінбей өткен озық дәс­түрлерді жаңғыртуға ба­сым бағыт берген жоба. Осы ар­қылы ұлттық рухани та­мыр­дан нәр алуға мүмкіндік берді.

Маған ең ұнағаны – қаты­су­шылардың бір-бірінің шығар­масын қайталамай және сирек орындалып жүрген ұлттық шығармаларды орындағаны. Қаншама жыр-термені жаттау оңайға түскен жоқ. Бірақ ол – өнерді шын сүйетін адамға одан сайын күш сыйлап, қа­нат бітіретін құбылыс. Сол жобаға қатысу барысында аспанда ұшып, қалықтап жүргендей әсерде жүрдім. Қатысушылардың өнерін елімізге танымал термешілер, күйшілер, жыршылардан құралған қазылар алқасы бағалады. Олардың алдында өнер көрсетіп, бағасын алу да бір мәртебе. Қазылардың шешімі бойынша «үздік» деп танылған өнерпаз, келесі ай­­налымға жолдама алып отырды. Әр өңірден шыққан 1 дәстүрлі әнші, 1 термеші, 1 күйші халықаралық телеви­зия­лық мега-жобаға қатысты. Мен де термеші ретінде бағым жанып, жолдама алдым. Қазылар алқасы тарапынан өнеріме оң бағасын бергендер де, сондай-ақ өзіңіз айтып отырғандай, кіп-кішкентай қалпымда қобызбен жыр­лауы­ма алаңдаған ағаларым да болды. Қандай пікірге де құрметпен қарадым. Өйткені олар – өнердің саңлақтары. Бізге олардың батасы керек. Дегенмен сахнаға қобызды қойып, домбырамен шығып кете қоймадым. Өйт­кені қобыз – менің сарыным. Айтар ойымды тек қобыздың үні­мен бай­ла­ныстыра ала­­мын. Ма­­ған қо­быз – басқа ас­пап­­тың бәрінен де ең жақы­ны...

– Жырау­лық-жыршылық дәс­түр болған өңір­дің, сол өнер мек­­тебінің өзі­не ғана тән дәс­түрлі әуен-ма­­қам­­­­­дары да бо­­­латыны бел­гілі. Өзің жыр­ды қан­дай мақам­мен орын­дай­сың?

– Қазақ жыраулары өздері шығарған мақамдарына күй немесе ән сияқты ат қойып, айдар тақпаған ғой. Мақам­ның авторы нақты бел­гілі болған жағдайда, сол мақам­ның «пә­леншенің мақамы», «тү­ген­шенің ма­қамы» деп қана атаған. Кейде мақамды халық арасына шығып, жырау атан­баса да, домбыраны жетік мең­герген және музыка өне­рін жан-тәнімен сүйетін қара­пайым жандардың да шы­ғаруы мүмкін.

Мақамдарға ат қою соңғы жиырма-отыз жыл ішінде пайда болды. Жыраулар мен жыршыларға қайта-қайта тыйым салынған кешегі Кеңес үкіметі тұсында, ауылдардағы қарттардың өтініштерін аяқ­асты ете алмаған кейбір жыр­шы-жыраулар мен тер­мешілер жасырынып жүріп, терме-тол­ғау, не жыр айтқанда, ма­қам ав­торының аты-жөнін жа­сы­рып, кейде білместікпен, музыкалық шығармаға айтып бергелі отырған толғауының не термесінің тақырыбын, кейде оны өзінен бұрын орын­­даған жыраудың, тіпті бол­маса, мәтін авторының атын бере салуды әдетке айналдырған.

Тағы бір айта кетерлігі, «Жыршы» деген атақ кез кел­ген домбыра ұстағанға беріле бер­мейді. Оны халық құр­мет­теп, «жыршы» деп атайды. Де­генмен жырау да, жыршы да әуелі термешіліктен бастай­ды. Негізінен қазақ жерінде жыршылық өнердің бірнеше мек­тебі бар. Көбіне Сыр­дың термелерін орындап жүр­мін.

– Жоғары оқу орнында ре­жиссер-аниматор маман­ды­ғын меңгеріпсің. Бұл бағытта еңбек еткің келе ме?

– Әрине, бұл – бес жыл бойы ізденген, қызыққан салам. Негізгі мамандығым деп айтсам да болады. Өзімді қа­зақ өнерінің дамуына ат­са­­лысып, қолтаңбамды қал­дырғым келеді. Осындай ұлы мақсаттарым бар. Мұны тек еңбекпен дәлелдегім келе­ді. Ол жыршылық-тер­мешілік өнерім арқылы бола ма, жоқ әлде режиссер-аниматорлық қабілетіммен келе ме, ол жағы белгісіз. Бел­гілісі, қазақ өнерін қалай да дамытуға мүдделімін. Ал бүгінгі анимацияның әл­сіз­ді­гін өзіңіз де білесіз. Жү­рек түкпірімде осы сала­ны дамытсам деген асқақ арма­ным бар. Өкінішке қарай, бізде мұндай маман иелерін дайындайтын оқу орындары болғаны­мен, мықты маман жоқ. Оқытатын маман болма­ғасын, білім алған адамнан не кү­те­­міз? Бұл деген білім ал­ған оқу орныма өкпе-рені­шім­ді білдірмейді. Жалпы, елімізде мемлекет тарапынан анимация саласын қолдауға арналған нақты жүйе жоқ. Көр­­шілес Ресейде жыл са­йын анимациялық оқы­ту бағ­дар­ламалары мен сериал­дары сан мәрте дайындалады. Демек, сондай қолдау керек. Себебі, Қазақстанда 18 миллионнан астам ғана халық тұрады. Бұл Ресейден он есе аз. Же­ке­­­ме­н­шік студиялардың ани­мациялық өнімді жаса­ға­ны­мен, халық саны аз бол­ған соң, жұмсалған қаржы бір­ден қайтарылмайды. Ал бұл жекеменшік иесіне тиім­сіз. Сондықтан өз еркімен мульт­фильм жасай бермейді. Гол­ливуд сапалы дүние жа­сау үшін бірнеше жылды сарп етеді. Бір мультфильм үшін кемінде 250 аниматор бірлесіп, кем дегенде екі жыл уақыт жұмсалады. Бізде ше? Еліміздегі мультипликаторлар бар-жоғы сегіз-тоғыз ай ішін­де бір мультфильмді әзір­леп шығарады. Ал оның өтімділігін өзіңіз білесіз.

– Сонда біз әзірге отандық нарықты жаулаған «Маша мен аю», «Том мен Джерри» секілді туындылардағы қы­рып-жою, тәртіпсіздік, бай­лықтың соңына түсу идеясымен балаларымызды тәр­­биелей тұрамыз ба? Ұлт­­тық анимация арқылы идеологияны қалыптастыру үшін маман ретінде өзің не істе­гің келеді? Қандай жос­па­рың бар?

– Оны әзірге құпия ұстай тұрайын. Осы арманымның жетегінде шетелге барып білі­мімді кеңейтіп, тә­жі­ри­бе жи­нақтап келу ойым­да бар. Ме­нің ұтатын же­рім – сазды білемін. Бұл – маған Құдайдың берген сыйы. Режиссер ретінде де қобызды меңгергенім, саз­ды, әуенді білетінім үлкен көмек болады. Мультфильм түсіргенде режиссерлар көбіне дауыс режиссерінің көмегіне жүгінетін болса, мен оны өзім сезініп тұрамын. Болашақта мықты маман болып, анимация сала­сында қолтаңбамды қал­дыр­ғым келеді.

 

Сұхбаттасқан
Гүлжан РАХМАН