Статистикалық деректер бойынша жергілікті ұлт небәрі 44 пайызды құрайтын Қарағанды қаласында мемлекеттік тілдің жағдайы мүшкіл. Өңірде қазақ тіліне көшуді 2020 жылға қарай 95% жеткізу көзделген. Алайда кеншілер шаһарын ұлы Абайдың тілінде сөйлетуге бір жыл емес бірнеше онжылдық қажет секілді.
Жыл сайын мемлекеттік кызметкерлерге мемлекеттік тілді үйрету үшін бюджеттен қыруар қаржы бөлінеді. Алайда тіл курстарына қамтылғандардың барлығы мемлекеттік тілді жетік меңгермейді. Себебі қазіргі қоғамның өзі дәлелдеп отырғандай, мемлекеттік тілді меңгеру деңгейі тек қана «Қазтест» жүйесі бойынша сынақ тапсырып, сертификат алғандар саны бойынша ғана есептеледі. Бағдарлама бойынша 2019 жылға қарай ересек тұрғындардың 80% мемлекеттік тілді меңгеруі тиіс екенін ескерсек, сол көрсеткішке қол жеткізудің әлі алыс екенін аңғаруға болады.
Қалада орналасқан мекемелердің барлығы бірдей құжат айналымын мемлекеттік тілде жүргізуге толықтай көшкен жоқ. Біршама мекемелерде Тіл туралы заң талаптары сақталмайды. Құжаттарды, оның ішінде есеп-қисап қағаздарын әлі де қазақ тілінде жүргізбеу, қызметкерлердің тіл курстарына қатысуын қамтамасыз етпеу, тіл мәселесінің жиналыстарда қаралмауы, жалпы, тіл саясатын насихаттауда аналитикалық, стилистикалық талдаулар жоқтығы байқалады.
Мемлекеттік мекемелері ресми тілде сайраған Қарағандының көшелеріндегі жарнамалар мен көрнекі ақпараттардың да өзге тілде жар салуы заңдылық.
Қарағанды облысында осымен биыл төртінші рет кезекті «Көрнекі ақпарат пен жарнамаға – сауаттылық!» облыстық айлығы өтуде. 11 қараша мен 11 желтоқсан аралығында өтіп жатқан айлық барысында Қарағанды қаласының бірқатар сауда үйлері мен супермаркеттеріндегі көрнекі ақпараттар, жарнамаларға шолу жасалып, сауда орындарының меншік иелері, әкімшілеріне ақпараттық-түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Мұндай жұмыстар облыстың барлық өңірінде жүзеге асырылып жатыр.
Қарағанды облысының тілдерді дамыту басқармасы көшедегі жарнамалардағы қателерді анықтау шарасын қолдауға блогерлерді тартты. Тіл саласындағы белсенді топ мүшелері қаладағы М.Әуезов атындағы кітапханада бас қосып, мемлекеттік органдар мен қоғамның түйткілді мәселелерін шешуге байланысты ортақ мәмілеге келді. Бірлесіп жасайтын жұмыс жоспары талқыланды. Жексен Әбдірахман, Майра Әбдірахманова, Жаңабек Наров, Аян Шәкен секілді азаматтық қоғам белсенділері, тіл жанашырлары қатысқан жиында мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге байланысты бірқатар жобалар талқыланды. Басқарма әлеуметтік желі белсенділерімен, тіл жанашырларымен бірлесе отырып, көрнекі ақпараттар мен сыртқы жарнамаларды тіл туралы заңнама талаптарына сай ресімдеу үшін кәсіпкерлерді, жарнама агенттіктерін тексеруді бастап кетті.
Мұндай рейдтер жыл сайын бірнеше рет өткізіледі. Алайда заң талаптарын бұзғандарға әкімшілік айыппұл салынбайды. Бір ай көлемінде түзетілсін деген ескертумен шектеледі. Ал көрнекі ақпараттардың ай емес, күн санап өзгеретінін ескерсек, бұл шараның өзін-өзі ақтамайтыны көрініп тұр. Ескертуден бұрын, бірден айыппұл салынатын болса, кәсіпкерлер заң талабын бұлжытпай орындар еді. Мұндай бірді-екілі рейдтер заңды қатаңдатпаса мәселені түбегейлі шеше алмайды.
Облыстық тіл басқармасының жекеменшік нысандарға мемлекеттік тілдің қолданыс аясын тексеріп баруға да заң аясында құзыреті жоқ. Кәсіпкерлерді тексеруге қойылған мараторий жекеменшік компаниялардың жұмысына араласуға мүмкіндік бермейді. Тіл басқармасы оларға тек әдістемелік көмек көрсетіп, түсіндірумен ғана шектеле алады.
«Жарнама туралы заңда» жарнаманы мемлекеттік тілде беруді міндеттейтін бап жоқ. Сол себепті кәсіпкерлер жарнаманы тек орыс тілінде береді. Нәтижесінде орыстілді ақпарат құралдары жарнамадан түскен ақшаға қарық болып, қазақ газеттері некролог жариялаумен шектелуде.
Елімізде тіл саясаты үш негізге сүйене отырып жүргізіледі. Олар: тіл саясатын кеңінен насихаттау, мемлекет тарапынан қаржылай көмек көрсету және түсіндіру. Білікті жүргізілген тіл саясаты – қоғамдағы тыныштық пен келісімнің кепілі. Ендеше «Жарнама туралы заңға» түзету енгізетін уақыт келді.
Ләззат ҚОЖАХМЕТОВА,
Қарағанды облысы