Үкімет қанша жерден инфляцияны тежеп ұстауға тырысса да, елдегі тауар бағасы мен тариф құны ауыздықтауға көнбей, ала қашып барады. Әсіресе, биыл азық-түлік кәдімгідей қымбаттаған. Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті де мұны растап отыр.
Жуырда Статистика комитеті 2019 жылдың 11 айындағы инфляция деңгейін жариялады. Баспасөз хабарламасынан қаз-қалпында үзінді келтірейік:
«2019 жылғы қаңтар-қарашада Қазақстан Республикасында инфляция 4,7% құрады. Баға азық-түлік тауарларына ағымдағы жылғы он бір айда (2019 жылғы қараша 2018 жылғы желтоқсанға) – 8,4%, азық-түлік емес тауарларына – 4,3%, ақылы қызметтерге 0,4% жоғарылады».
Алайда Үкімет жариялайтын инфляция деңгейі мен базардағы бағаның айырмасы жер мен көктей. Жалпы, Қазақстанда инфляция сыртқы сауда көлеміне байланысты есептелсе, тауар құны ішкі сұранысқа қарай белгіленеді. Тағы да ресми статистикаға сөз берейік:
«Ағымдағы жылдың басынан (2019 жылғы қараша 2018 жылғы желтоқсанға) бағаның өсуі ұнға – 24,8%, күрішке – 23,5%, жармаларға – 22,6%, мұздатылған балыққа – 17,3%, қой етіне – 15,9%, сиыр етіне – 15,4%, нанға – 15,2%, жылқы етіне – 14,6%, картопқа – 14%, макарон өнімдеріне – 12,1%, құс етіне – 11,6%, шошқа етіне – 10,6%, сары майға – 10,2%, кофеге, ет өнімдеріне – 9,6%-дан, мәйекті ірімшікке – 9%, жұмыртқаға – 8,6%, тоқаш және ұннан дайындалатын өнімдеріне – 8,3%, шайға 6,9% белгіленді. Темекі өнімдері – 11,7%, салқындатылған сусындар – 11,6%, алкогольді ішімдіктер 7,2% қымбаттады. Бағаның төмендеуі құмшекерге – 18,6% жаңа жиналған көкөністерге 8,4% тіркелді».
Мемлекеттік мекеме қалай жұмсартып жазғанымен, қатал шындыққа тура қарауға мәжбүр боламыз. 2019 жылы Қазақстандағы бөлшек сауда құны мен тарифтер көтерілген, оның ішінде азық-түлік тауарлары айтарлықтай қымбаттаған. Статистиканы сайратпай-ақ, базардағы бағаны да көріп жүрміз. Барған сайын ішің удай ашып, қолыңды қалтаңа тереңірек сүңгітесің. Қарапайым азаматтар арасында бағаның өсуіне наразылық бар. Дүкенде сауда жасап, коммуналдық қызметтің ақысын төлеген адам бағаның қалай өскенін бірден байқайды.
Осы орайда мынадай сұрақ көкейіңді қытықтайды:
әр үйдің дастарқанында тұруы тиіс негізгі өнімдердің (ұн, күріш, жарма, қой еті, сиыр еті, жылқы еті, құс еті, картоп, макарон, май) бағасы биыл неге соншама шарықтап кетті?
Бұл сауалға әркім әртүрлі жауап беруі мүмкін. Тұтынушы билікті кінәлайды. Сатушы сауданың заңын алға тартады. Сарапшылар инфляцияның себебін тиімсіз ақша-несие саясатын жүргізуден, Қазақстан экономикасының шикізат экспортына ғана сүйенуінен іздейді. Ал Үкімет өкілдерінің пікірінше, бағаны реттеу – бизнеске кедергі. Экономиканы дамыту үшін алдымен бәсекелестікті арттыру керек. Сол себепті 2017 жылдың 1 қаңтарынан бастап нарықтағы мемлекеттік баға жойылған. Қазір жеке кәсіпкерге тауарыңды арзанға сат деп бұйыру – заңға қайшы.
Алайда біздің ойымызша, мәселенің мәнісі басқа жерде жатқан сияқты.
Біріншіден, 2018 жылдың соңынан бастап мемлекет тарапынан азаматтарды әлеуметтік қолдау көлемі едәуір артты.
Екіншіден, мемлекеттің, квазимемлекеттік құрылымдардың және бизнестің жалақыға жұмсайтын шығындары көбейді.
Ортайған қазынаның орнын қалайда толтыру қажет екені айтпасақ та түсінікті.
Амал жоқ, қайтадан Статистика комитетіне жүгінеміз. Ресми органның дерегі бойынша «2018 жылғы қаңтар-қарашада Қазақстанда инфляция 4,6%-ды құрады. Баға азық-түлік тауарларына ағымдағы жылғы он бір айда (2018ж. қараша 2017ж. желтоқсанға) – 3,8%, азық-түлік емес тауарларына – 5,9%, ақылы қызметтерге 4,2%-ға өсті».
Бірақ былтыр қымбаттаған азық-түліктің тізімі әлдеқайда қысқарақ еді, бөлшек сауда бағасының өсу қарқыны да төменірек еді. Үзіндіге назар аударыңыз:
«Ағымдағы жылдың басынан (2018ж. қараша 2017ж. желтоқсанға) бағаның өсуі қантқа – 21,2%, қырыққабатқа – 13,3%, мәйекті ірімшікке – 11,3%, консервіленген сүтке – 9,8%, қышқыл сүт өнімдеріне – 6,7%, жаңа сауылған сүтке – 6,6%, сары майға – 8,8%, күнбағыс майына – 6,6%, жұмыртқаға – 3,8%, жылқы етіне – 9,1%-ға, ет өнімдеріне, шұжық өнімдеріне – 6,6%-дан, шошқа етіне – 6,2%, сиыр етіне – 5,9%, қой етіне 5,6%-ға белгіленді. Бағаның төмендеуі қарақұмық жармасына 21,1%-ға тіркелді».
Яғни бұл статистикаға сүйенсек, Қазақстандағы инфляция деңгейі 2019 жылдың 11 айында 2018 жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 0,1% жоғарылаған. Былайша айтқанда, теңіздің тамшысындай ғана көрсеткіш.
Дегенмен биыл азық-түлік құны былтырғыдан гөрі анағұрлым аспандаған. 2018 жылы 3,8% қымбаттаса, 2019 жылғы қымбатшылық 8,4%-ға жетіп жығылған. Тек коммуналдық қызметтер ғана өткен жылғы деңгейін сақтап қалған. Демек, Үкімет әкімшілік тетіктердің арқасында коммуналдық қызмет көрсетушілерге ықпал етіп, инфляцияны тежеу мәселесін қағаз жүзінде шешіп алды. Оның есесіне, табысының көбін азық-түлікке жұмсайтын қарапайым тұрғындардың әл-ауқаты әлсіреп қалды.
Қазақтың ауыз әдебиетінде «Өтірік пен шынның арасы қанша жер?» деген сұрақ бар еді. Біз сұрақтың сәл-пәл өңін айналдырып, жауапты органдарға қарата қойсақ дейміз: елдегі ресми инфляция мен нақты инфляцияның арасы қанша жер?
Еркебұлан НҰРЕКЕШ