Тіл білместік... және не істеу керек?!

Қазақта «уызына жарымаған» деген сөз бар. Уыз – жаңа төлдеген малдың желін сүті мен жаңа босанған әйелдің алғашқы емшек сүті. Қазақ жаңа туған төлді де, жаңа туған сәбиді де алғашқы сол уыз сүтке жарытып, әбден тойдырып емізуге ден қойған. Өйткені «уызына жарымай өскен төл де, уызына жарымаған бала да өсе келе аурушаң болады» деген ұғым қалыптасқан.

Қазіргі қазақтардың басым көпшілігінің өз ана тілінде жетік сөйлей алмай жатқандығы да, сол құдіретті де, қасиетті қазақ тілінің уызына туғанынан жары­май өскендіктерінен болып отыр­ғаны – шындық. Жарық дүниеге енді келіп, тілі жаңадан шығып келе жатқан жас сәби туған анасы сөйлемейтін өз ана тілінің уызына қалай жарысын?!

Анасы ана тілінде сөйлемеген баланың өзі де ана тілінде сөйлей алмайды. Әкесі туға­нынан өз ба­ласымен таза қазақша сөйлес­песе, ол бала өз ана тілін кімнен үй­­ренеді?! Ал әжесі мен атасы­ның тілі де айнып бара жатыр. Өйт­кені бүгінгінің қариялары да өз неме­ре­лерімен қатарласа жа­ры­сып, өзге тілде шүлдірлесіп жүр. Өзінің туған шаңырағында ана тілін естімесе және де төрдегі көгілдір экран мен қолындағы байланыс құралдары күні-түні өзге тілде «сайрап» тұрса, жас ұр­пақ қазақ­тың тілін қалай, кім­нен және қай­тып, қайда барып үйренеді?!

Қазақ қоғамы қазақ тілі үшін әлі де алаңдаулы болса, ендігі арада оған мемлекет те, одан қалды Қазақстанды мекендеп отыр­ған өзге диаспоралардың өкілдері де кінәлі емес. Әр қазақ өзіміз кінәліміз! Қазақ тілі мем­лекеттік тіл болып саналғанымен, Елбасы Бі­ріккен Ұлттар Ұйымы­ның мәртебелі мін­бесінен қазақ тілінде сөйлесе де, мемлекеттік тілімізді өз еліміздің мемлекеттік мінбелеріне, өз төрімізге шығара алмай келеміз.

Осы күні өзінің «өгей» бала­лары өзектен теуіп жатқан тілді өз­ге біреу маңдайынан сипап, жа­рылқайды дегеніңіз бос әуре­шілік. Кейде әлдебір ұлт өкілінің біреуі қазақ тілін үйреніп, сөйлей бастаса болды, соны бүкіл қазақ бо­лып жар сала жарнамалап, ­со­­­ған мәз-майрам болып, қазақ­тың тілінің көсегесі енді көгеріп ­шы­ға келетіндей масайраймыз. Міне, осындай бейшара күйге жеттік.

Ал өз елімізде, өз мемле­кетімізде ана тілінде сөйлей алмай жатқан, тіпті «сөйлейін-ау» деген ой қаперіне де кіріп шық­пайтын, тіпті өз тілін біл­мей­тіндігін ар-ұят санаудың орнына, керісінше соны өзінің бір «жетістігі», өзінің «білімдар­л­ығы» санайтындардың кеуде керетініне мән бермейтініміз қалай? Әрине, олардың айтар жауабы әзір. «Мен қай тілде сөй­легім келеді, ол өз еркім» дейді. Оңай жауап, заң бойынша орын­ды да жауап. Және де «қазақ ті­лінде неге сөйлемейсің?» – деп мем­лекеттік тілдің «құнын» сұ­ра­ғандарды «менің құқыма қол сұқты» деген айыппен сотқа же­те­леудің төте жолы да – осы!

Тіл білместік – қазақы ой­лауды шектеді, қазақы сананы улады.

Тіл білместік – ұлттық бол­мыстан айырып келеді.

Тіл білместік – «малын жа­нының, жанын арының сада­­ғасы» санаған арлы ұлтты ар­сыздық­тың апанына жығып жатқандай.

Тіл білместік – Ұлы даланы мекендеген ұлы халықтың ға­сыр­лар бойы қалыптастырған адами әдебі мен кісілік қасиетін ескіліктің қалдығы деген ұғым­мен күресінге шығарып тастады.

Тіл білместік – қазақтың ес­кілігінде де естілік бар екендігіне ой жүгіртуден, соны ойлау қабілетінен де айырып барады.

Тіл білместік – өз тілі жо­йыл­ған халықтың өзінің де жойы­ла­тындығының қаупін сездірсе де, соған еріксіз көніп отырғандай немқұрайды­лық пен бойкүйез­дікке ұшыратып жатқандай.

Тіл білместік – өз халқы­мыз­дың әдеби-мәдени бай мұрасын оқи алмайтын, оның құнды­лығын сезіне алмайтын қасіретке ұрындырды.

Тіл білместік – қазіргілер үшін қазақтан басқа халықтың айтқаны жөн, істегені дұрыс көрініп тұратындай, ойланбастан соған елік­тей жөнелетін дүбә­ралыққа жетелеп алып барады.

Тіл білместік – қазір қазақ­ша сөйлесең жүре тыңдайтын, орыс­ша сөйлесең тұра қа­лып тыңдайтын орта қалыптастырып келеді.

Тіл білместік – көше-көше­лердегі ілулі тұрған қазақ тілін­дегі түсініксіз әрі сауатсыз жа­зылған түрлі жарнама мен түрлі билбортқа да бойымызды үйре­тіп, енді соған да селт етпейтін жауапсыздыққа алып барады.

Тіл білместік – қазақша не нәрсені болса да қате жаза беруге болады екен ғой, бұл тілдің сұ­раушысы жоқ жетім тіл екен де­ген қауіпті көзқарас қалыптас­тырып отыр.

Тіл білместік – өсіп келе жат­қан ендігі ұрпағымыздың сана­сына қазақ тілінсіз де күн көріп, адам болуға болады, ендігі за­ман­да қазақ тілінің қажеті де бол­майды екен деген ең бір қа­сіретті ұғымды сіңіріп жатқандай.

Қазақ қоғамы қазақ тілі үшін әлі де алаңдаулы болса, ендігі арада оған мемлекет те, одан қалды Қазақстанды мекендеп отыр­ған өзге диаспоралардың өкілдері де кінәлі емес. Әр қазақ өзіміз кінәліміз! Қазақ тілі мем­лекеттік тіл болып саналғанымен, Елбасы Бі­ріккен Ұлттар Ұйымы­ның мәртебелі мін­бесінен қазақ тілінде сөйлесе де, мем­лекеттік тілімізді өз еліміздің мемлекеттік мінбелеріне, өз төрімізге шығара алмай келеміз.

* * *

Біздің қауіпті қорқы­нышы­мыз да – осы! Бе­сіктен белі шық­пай жатып-ақ баланың өзі қазір қазақ тілінде оқып, қазақ тілінде білім алудың қажет емесін де біліп ал­ғандай. Өйт­кені айна­ламыздағы күнделікті тірші­лігі­мізде қазақ тілі керек болмай бара жатқан сыңайлы. Соны сезімтал бала санасы да сезіп отырғандай.

Тіл білместік және «Енді не істеу керек?» деген көкейімізге жиналған өз сауалымызға орай осы бір үш бағыттағы бағдарлама құруды ұсынар едік.

Мемлекеттік тіл және отба­сының жауап­кер­шілігі. Бұл бағ­дарлама арқылы ең әуелі мем­лекеттік тіл алдындағы әр отба­сының жауап­кершілігін қалып­тастыру, әр отбасының сол жа­уапкершілікті сезіне алатындай сана қалыптастыру керек бола­ды. Әр отбасында әр ата-ана өз балаларымен тек өз ана тілде­рінде ғана сөйлесуі аса маңызды. Мемлекеттік тіл үшін әр ата-ана, әр бала өздері жауапты екен­діктерін сезіне алу қасиетін дамыту керек. Барлық ақпарат және электронды құралдар мен бар­лық әлеуметтік желі арқылы мем­ле­кеттік тіл алдындағы отба­сының жауапкер­шілігін санаға сіңіретіндей әсерлі жарнамалық роликтер мен насихаттық сипат­тағы мәнді сөз беріліп тұруы ке­рек. Қазақ тілінде әуелі анасы сөйлемей баласы сөй­ле­мейтін­дігін ұғындыра білейік!

Мемлекеттік тіл және мем­лекеттік қыз­мет­кердің жауапкер­шілігі. Бұл мәселені мем­ле­кет­тік мекемелер қолға алғаны жөн. Әрине, бұл арада мемлекеттік қызметке бардың екен, енді тек қана мемлекеттік тілде сөйлеу керек деген қағиданы алға тарт­паймыз. Бұл арада өз ұлтымызға талап қоюымыз керек. Жина­лыс­тарда ресми тілде сөйлесін-ақ, бірақ екі қа­зақ былай шыға бере бір-бірімен қазақ ті­лінде сөйлеп бара жатса ғой деп ой­лайтын бол­дық. Осы арада Елба­сының «Қа­зақ қазақ­пен қазақ­ша сөйлессін» деген қағидасын алға тартар едік.

Мемлекеттік тіл және бизнес пен халыққа қызмет көрсету са­ласының жауапкершілігі. Қазір кез келген сауда, демалыс орын­дарына бара қалсаңыз алдыңнан шығатын қызмет көрсетуші қа­зақ­тың жап-жас ұлдары мен қыз­дары орысшалап қарсы ала­ды. Міне, солардың санасына ең әуе­лі қазақ екендіктерін сіңіру керек. Қазақстанның азаматтары ретінде олар ең әуелі алдарына қай ұлттың, қай мемлекеттің ада­мы келсе де, бір ауыз «Сәле­метсіз бе?» деп қарсы алатын болсын, осындай талап қою керек. Содан кейін алдың­да тұрған адамның тілінде ме, қай тілде жауап берсе де өз еркі. Ба­лалардың ойын-сауық орта­лығының барлығында да қазақ баласына қазақ тілі арқылы қыз­мет көрсету тәртібін орнықтыру керек. Бала өз ана тілінің де күн­делікті өмірде аса қажет екендігін сол ойын алаң­дарында көрсетіліп жатқан қызметтен-ақ сезініп өссін.

* * *

Міне, біздің ой осы! Кей-кей­де «осы тіл жайлы айтқанды қой­сақ та болар ма екен?» деген көңіл күйдің ырқында отыра­тыным да бар. Айттық қой талай сөзді. Тыңдар құлақ болды ма? Алайда өзге тілде сайрап тұрып, өз ана тілін өзі қылғындырып өлтіріп жатқандарды көріп, жа­ным түр­шігеді. Ендігі сенім – партияда!

ЖАБАЛ ЕРҒАЛИЕВ,
Қазақстанның
еңбек сіңірген қайраткері.
Көкшетау