1931-1933 жылдары қазақ даласын жайлаған ашаршылық жайлы деректер әлі де нақтыланбай келеді. Тіпті, қанша адамның көз жұмғаны беймәлім күйде қалды. Әркім сан саққа жорығанымен, тоқтар түйін жоқ. Одан бөлек, арагідік айтылатын ұлы жұтты геноцид деп тану мәселесі де бар. Мұны да бір күрмеу десек болады.
Дәйегі көп, түйіні жоқ деректер
Біз айтқан ұлы жұт қазақ тарихындағы жалғыз ашаршылық емес. Әрісін қазбалар болсақ, 1919-1922 жылдары да Азамат соғысы салдарынан заңсыздық пен тонау көбейіп, мал қырылып, індет жайлап, ақыры жұт болып, 1-2 миллион халық аштан қырылды. Содан соң 1929-1931 жылдары елде 300-ден астам шаруалар көтерілісі өтіп, наразылыққа 80 мыңдай адам қатысқан екен. Олардың 5 551-і сотталып, 883-і – атылған.
Ал аштықтың себебі қолдан жасалғандай көрінеді. 1920 жылдардың аяғында КСРО үкіметі бүкіл ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыра бастады. Кішкентай қожалықтарды біріктіріп, ауыл шаруашылығын мемлекетке толық бағындырғысы келді. Билік «әлеуметтегі теңсіздікті жою үшін» байлардың мал-мүлкін тәркіледі. Көшпелі халықты отырықшы елге айналдырғысы келді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін (ет, астық) тез арада дайындап, Ресейге жіберу қажет болды. Салық саны мен мөлшері көбейді. Елдің кей аймағын құрғақшылық жайлады. Осының бәрі сайып келгенде ұлы жұттың бастамасы болды.
«Қазақстан Ұлттық энциклопедиясындағы» аштық құрбандары туралы мәліметтерге көз жүгіртейік. Энциклопедияда 1926, 1937 жылдардағы санақтарда олқылықтар жіберілгені, соның салдары ашаршылықтағы адам шығынын дәл анықтауға кедергі келтіріп, әртүрлі әңгіменің өрістеуіне жол ашқаны әділ ескертіледі. 1930-1933 жылдардағы аштық құрбандары 2,2 млн адамнан асып түсті делінеді. Бірақ мұны соңғы дерек дей алмаймыз.
Тарихшы Бүркіт Аяғанның мәліметі де осы шамалас. Оның пікірінше, 1932-1933 жылдары 2,3 млн қазақ қаза тапқан. Ал Талас Омарбеков аштық құрбандарын есептеу үшін ХХ ғасыр басында қазақтың саны қанша болғанын, қаншасы шетелге босып кеткенін ескеру керегін айтады. Тарихшы өзінің мұрағаттан тапқан материалдарын басқа да мамандардың мәліметтерімен салыстырып, мынадай цифр ұсынады.
– 1930 жылы ауылдағы қазақтар саны 5 млн 873 мың деп көрсетілсе, қалада 732 мың қазақ тұратыны анықталған. 1932 жылы ауыл халқының саны 2 млн 493 мыңға дейін кеміп кеткен. Яғни, шамамен 3 млн 379 мың адам қырылған болып шығады. Ал енді «жоқ, сонша қырылуы мүмкін емес, көбі қалаға көшті» деген күмән тумас үшін сол тұстағы қала халқын санасақ, 1 млн 218 мың болған. Қаперде ұстайтын бір жайт, ауылдан қалаға ағылған, не жұмысы, не баспанасы жоқ босқын қазақтарды ешкім еш жерге тіркемеген, – дейді ол.
АҚШ-тағы Мэриленд университетінің профессоры Сара Камеронның «Аш дала: ашаршылық, жаппай зорлық-зомбылық және Советтік Қазақстанның құрылуы» деген еңбегі дүниежүзін елең еткізген. Сара ханым өз зерттеуінде 1930-1933 жылдарда болған ашаршылықтан 1,8 миллионнан астам адам өлгенін жазады. Қазақстанда адамдар аш болғаны сонша, елді каннибализм (адам етін жеу) жайлаған. Мәселен, жаңағы америкалық тарихшы Сара Кэмерон «Аштық жайлаған дала» кітабында «Шу ауданында ашыққандарды тамақтандыратын жерде Дәнежан деген шенеунік бір босқынның өліп бара жатқан адамның қарнын жарып жіберіп, бауырын суырып алып, оны екінші адамға бергенін және де ол адамның бауырды шикідей жеп қойғанын есіне алады» деп жазған. Мұның бәрі көп деректің бір тізбегі ғана. Жалпы, ХХ ғасырдың жұты көп. Санамалап отырар болсақ, шамамен 5 млн-ға жуық қазақ қаза тапқанын аңғарасыз. 1931-1933 жылдағы ашаршылық оның бір ұшығы ғана.
Геноцид екені рас па?
Қазір саясаттанушылар мен ғалымдар Қазақстан билігінен Ашаршылықты геноцид деп тануын, аштан өлген адамдардың ортақ базасын жасауды талап етіп жүр. Олар «Ашаршылық – қолдан жасалған трагедия, КСРО үкіметінің оны жою мүмкіндігі болды, бірақ ештеңе істемеді» деген пікірде. 2016 жылы Украина парламенті елдегі 30-жылдардағы ашаршылықты геноцид деп таныды. Сонымен бірге онда ашаршылық құрбандарын тіркейтін онлайн платформа бар.
Дәл Қазақстандағы ашаршылықпен сәйкес уақытта, 1932-1933 жылдары Украинада болған ашаршылық миллиондаған адамның өмірін қиған. Бұл ашаршылықты көптеген халықаралық ұйым мен мемлекет украин халқының геноциді деп таныды. Ал Америка Құрама Штаттарының үкімет комиссиясы Сталин мен оның жақтастары украиндықтарды жоюды мақсат еткен деген қорытындыға келген еді.
Кеңес өкіметі кезінде аштықтан адамдардың жаппай қырылу фактісі ұзақ уақыт бойы құпия ретінде сақталып, зерттеуге де, жариялауға да тыйым салынды, солайша жабулы қазан жабулы күйінде қалып келді. Тек шетел басылымдарында ара-тұра бой көрсеткен деректер Украинаның өзінде тек 1980 жылдары ашық айтыла бастады. Ал 2006 жылғы 28 қарашада Жоғарғы рада Украинадағы 32-33-жылдардағы ашаршылықты украин халқының геноциді деп танитын заңға дауыс берді. Қазіргі кезде ашаршылықты Кеңес үкіметінің украин халқының жойылып кетуі үшін әдейі ұйымдастырған геноцид екенін ресми түрде 19 мемлекет мойындады. Ал Қазақстанның ашаршылықты геноцид деп тануына не кедергі?
– Қазақ даласындағы аштықты геноцид деп тануға болады. Мысалы, Украинадағы халықтың оннан бірі, еврейлердің бестен бірі геноцидтен қырылса, қазақ халқының 30-40 пайызы көз жұмған. Қазақстанның геноцид деп тани алмай отырғанына екі себеп бар. Біріншіден, тарих жолға қойылмаған. Саяси ерік-жігер жетіспей отыр, әлі де кеңестік деңгейден аса алмай отырған саяси қауым бар. Екіншіден, тәуелсіздік алдық, тәуелсіз көзқарас қалыптасқан жоқ. Геноцид мәселесін кеш те болса Украина көтерді. Сәл де болса кейінгі кезде қоғам мен саясаттанушылар, тарихшылар шындықты айта бастады. Жалпы, ХХ ғасырдағы қуғын-сүргін, берідегі Желтоқсан оқиғасына дейін геноцидтың нышаны бар, – дейді саясаттанушы Расул Жұмалы.
Қысқаша айтар болсақ, аштыққа қатысты екі іс жөнді ізге түспей тұр. Әуелі қырылған адам санын нақтылау қажет болса, келесі іс – геноцид деп тану жайын қарастыру. Бірақ оның орындалмауына белгілі бір деңгейде өзіміздегі саяси һәм моральдық фактілер әсер етіп отырғанын жасыра алмаспыз.
Мадияр ТӨЛЕУ