Сапар Байжанов туралы жары Күләш Бейсенбіқызының әуезді әңгімесін тыңдап, келмес күндердің елесін көзге бір елестетіп алдық. Жастық шақтың аяулы сәттері, балалық арман, алғашқы махаббат, студенттік өмір, бәрі-бәрі Күләш апайдың естелігі арқылы ақ қағазға әдемі сыр болып өрілді.
«Жердің үстімен барып, астымен қайтпасын»
Мектеп бітірген соң, Абай атындағы қазақ педагогикалық институтының филология факультетіне оқуға түстім. Арманым – журналист болу еді. Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетіне құжат тапсырғаныммен, қарасам бір орынға 13-15 адамнан келеді екен. Үмітім үзілді де, құжатымды алып, КАЗПИ-ге тапсырдым. 1 курста оқитын кезім. Телевидениеде жұмыс істейтін жекжатымыз бар еді. Есімі – Молдабек Шолпанбаев. Ол кісі жатақханаға іздеп келіпті. Ол кездері қазақтарда көп үй жоқ. Пәтер жалдап тұратын. Үйіне шақырды. Құрбым екеуміз барып қайттық. Сапекең ол кезде «Лениншіл жаста» жұмыс істейді. Редактордың орынбасары. Қыз таңдап, жүрген кезі болса керек. Молдабек аға Сапекеңе: «Менің құдашам бар. Сенімен таныстырайын» деп айтқан болуы керек. Біз барғанда Молдабектің үйіне Сапекең де келді. Алғаш көргенімде үйленген, ересек адам деп ойладым. Ол кісінің менен жеті жас үлкендігі бар. Ақжарма мінезі, әдемі қалжыңы, салған әні құлағымнан кетпейтін. Сонымен киноға, театрға барып жүрдік. Екінші курсты бітірген жылы Павлодарға жұмысқа баруымыз керек болды. Сапекең: «Мәлік Ғабдуллиннен рұқсат алып берейін, ауылға қайта бересің бе?» деді. Қуанып кеттім. Содан демалыста ауылда жүрсем, бір күні аудан орталығында тұратын үлкен әпкем: «Алматыдан Күләшқа құда түсуге кісілер келді» деп, кеңсеге телефон соғыпты. Әкем ұзақ жыл колхозды басқарған кісі. Ол кезде зейнетке шыққан кезі. Әкем де кеңсеге барса, «құда келе жатыр» деп естиді. Сөйтіп, ол хабарды шешеме айтады. Шешем маған ренжіп: «Әу, біз сені оқып жүр деп ойласақ. Мынауың не?» деп сұрайды. Өзім де таңғалдым. «Үйленіп, шаңырақ құрамыз» деген ешқандай келісім жоқ. Анама солай дедім де, есіктің алдында байлаулы тұрған әкейдің тор жорғасына міне сала, көрші Подгорный ауылына қарай тарттым. Ондағы ойым, ауылдағы кеңседен телефон шалу. Ел естіп қоймасын дегенім ғой. Сапекеңе телефон шалып: «Сізбен қашан биыл үйленеміз деп келісіп едік? Маған айтпай, әкеңізді құда түсуге жіберіпсіз. Менің әлі үш жыл оқуым керек» дедім. Сонда Сапекең: «Күләшжан, мен жас емеспін. Үйленетін кезім келді. Менің әкем сенің ауылыңа жердің үстімен барып, астымен қайтпасын. Ақылың бар ғой» дегенде, не дерімді білмей, үнсіз қалдым. Сөйтіп, сөлбірейіп үйге қайттым ғой. Келсем, үйде құдалар бар екен. Әкем қойын сойып, шешем абыр-дабыр болып жатыр. Содан құдаларды жақсылап күтіп, шығарып салды. Сөйтіп 15 тамызда той болады деп келісіп кетті. Осылайша, шаңырақ көтердік. Ол кезде екі бөлмелі пәтер жалдап тұрады екен. «Лениншіл жастың» жігіттері шетінен өнерлі жастар екен. Кәкімжан – асаба. Әнді де айтады, әзіл-қалжыңды да орнымен айтады. Тамызда тойымыз болды. Желтоқсанның ішінде атама үш бөлмелі пәтер берді. Ол кісі – соғыс ардагері. Сапекең өзі бес ағайынды: екі ұл, үш қыз. Үлкен отбасына келін болып түстім. Қалған үш жылда екі балалы болдық. Ұлан мен Нұрлан студент кезімде дүниеге келді.
Ата мен ененің тәрбиесі – бөлек
Үлкен ұлым Ұлан – заңгер. Нұрлан – Халық шаруашылығы институтын, Ерлан – журналистиканы бітірген. Сапекең ешқашан балаларын сүйреп, қызметке тұрғызған емес. Біз алты жылдай ата-енеміздің қолында тұрдық. Оқуымды жалғастырып жүріп, тіпті стипендия алсам, оны енеме беретін едім. Енем марқұм да: «Балам, пенсияңды алдың ба?» деп сұраушы еді. Енемнің мінезі қаталдау, талабы күшті болды. Сонда Сапекең: «Анам қиындық көп көрген. Біз осы өмірде тіршілік етіп жүргеніміз – анамыздың арқасы. Әкеміз соғысқа ерте кетті. Бес баланы аш-жалаңаш етпей, ешкімнен кем қылмай өсірді. Сондықтан не айтса да, көнуге тура келеді» деп ақылын айтып отыратын. Бір жағынан Сапекеңнің тәрбиесі бар, екінші жағынан ауылда өскенімнің де көмегі тиді. Тіршілікке бейім боласың ғой. Ешқандай еріну жоқ. Сабақтан келе салып, үлкен кісілерге қарап, қонақ күтіп, балаларды бағып, өмір сүрдік. Сөйтіп жүріп, институтты да бітіріп шықтым. Ол кезде бүгінгідей үй тұрмысына қажетті техника жоқ. Сапекең ерте тұрып, есік алдына су шашып, үйдегі бос ыдыстың бәріне су толтырып қояды. Онысы – маған көмектескені. Ағайын-туыс та, дос-жаран да үйге жиі келеді. Соның бәріне қынжылмай, қиын болса да төздік. Өйткені береке-бірлік, сыйластық бар жерде – бақыт бар. Күнделікті тіршіліктен бөлек, жолдасыңның да қас-қабағына қарау керек. Анам ұзатар алдында: «Балам, күйеу бала жаман адам емес сияқты. Жұмысқа кетерінде тамағы, киетін киімі дайын тұрсын. Кешке де солай. Ең алдымен, өзіңнің жолдасыңды күт. Сонда ғана өзің де басқараларға сыйлы боласың» деген еді. Анамның осы сөздері үнемі жадымда жүрді. Сапекеңді күтуді басты міндетім санадым. Сол кісіні сыйлай жүріп, өзім де құрметке ие бола бастадым. Әсіресе, атам мені жақсы көрді. Қашанда қолдап, қорғаштап отырды. Тұңғыш немере болғасын Ұланға деген ықыластары ерекше болатын. Аяқкиімін кигізіп, сыртқа алып шығып, бәйек болып жататын еді. «Немере жаннан тәтті» деген рас екен. Ата-енемнің немерелері десе, шығарға жаны бөлек-ті.
Жастарға айрықша қамқорлық көрсетті
Сапекең ұзақ жыл «Мәдениет және тұрмыс» журналында қызмет істеді. Одан кейін Орталық комитетте еңбек атқарды. «Социалистік Қазақтанға» он жылдай бас редактор болды. «Социалистік Қазақстанға» Ұзақ Бағаевтан кейін барды. Ол кісі мінезі өте биязы, ерекше адам еді, марқұм. Ауырып, өмірден ерте кетті. Ұзақ Бағаевтан кейін жеті айдай газет редакторсыз шығып тұрды. Екінші орынбасар – Балғабек Қыдырбекұлы. Мінезі қатал кісі еді. Сапекең редактор болып барғаннан кейін Балғабек бірінші орынбасар болды. Екінші орынбасар – Сарбас Ақтаев. Сапекең газеттің мазмұнын көтеруге тырысты. «Пәтерден пәтерге көшіп, үй іздеп жүрген журналист жұмыс істей алмайды. Газеттің жұмысы ауыр» деп Қонаевқа кіріп жүріп, қызметкерлерінің баспаналы болуына мүмкіндік жасады. Облыстардан қаламы ұшқыр, ойы терең жақсы журналистерді газетке жұмысқа шақыра бастады. Орталық комитетте жүргенінде-ақ қай журналистің қарымы қандай екенін бағамдап жүрген ғой. Қарағанды облыстық газетінде жүрген Ақселеуді, Қостанайдан – Қойшығара Салғараны, Шығыстан – Кеңес Юсуповты, Павлодардан – Ербол Шәймерденовті, «Лениншіл жастан» – Жанат Елшібекті шақырды. Ержұман Смайыл мен Сауытбек Абдрахманов практикаға келіп жүрген кезі екен. Екеуін де жұмысқа қабылдайды. Мұның бәрі «Социалистік Қазақстанда» отыз жылдан бері еңбек етіп келе жатқан ардагер журналистерге ұнамаған болуы керек. Сапекеңнің үстінен арыз-шағымдар жиі жазыла бастады.
Сапекеңнің тағы бір қыры – зерттеушілігі. Ол Орталық комитетте қызметте жүргенінде Зейін Шашкиннің шығармашылығын зерттей бастады. Басқа уақытта уақыт жоқ, тек жексенбі күні архивте отырады. Әлемнің бірқатар елдерін аралады. Оның бәрі жеке-жеке кітап болып жарық көрді. «СҚ»-нан кейін архивке қызметке барды. Сапекеңнің архивке барғаны туралы «білімнің теңізіне барды, соның ішінен маржанын теріп алады» деп айтқаны бар еді. Сол айтқаны айдай келді. «Абай және архив», «Архив – айғақ», «Қажыға барған қазақтар» – архивте отырған күндерінің жемісі. Сәтбаевтың Сталинге хат жазғанын, Момышұлының майданда жазған хаттарын, Байсейітованың күнделігін, Брусиловскийдің екі күнделік дәптерін тапты. Олардың бәрі өзінің жинақтарына енді. Қандай жауапты жұмыста жүрсе де, қолынан қаламын тастамады. Бос уақытында спортпен айналысты. Темекі тартпайтын, ішімдікке жаны қас адам неге ауырды деп, көпшілік таңғалады. Жұмыс-жұмыс деп жүріп, елемеген де болуы керек. Сапекең өте ықтиятты, тәртіппен жүретін еді. Балаларының әрқайсысына күнделік бастатып, уақыт кестесін құрғызып, таңертеңнен ұйықтағанға дейін не істейтінін жазғызып қоятын. Бұл балаларды реттілікке, жауапкершілікке үйретудің бір әдісі болуы керек. Баланың аты бала ғой, кейде ойнап, уақытында тындыратын шаруасын бітірмей, уақытын асырып алса, үш күндей ойнауға бармайсың деген сияқты әдіс қолданатын. Осының әсері болу керек, балалары дұрыс азамат болып ержетті. Мен ол кісіні пір тұтып сыйладым. Оның өзін ұстауы, мәдениеттілігі, адамгершілігі мені де тәрбиеледі.
P.S.
«Адам болып өмірге келдің бе – адамға лайық ісің болсын. Ата-анаңның, ел-жұртыңның үмітін ақта. Туыстарыңа, достарыңа таныстарыңа, өзіңе ісі түскен адамға қолғабыс жаса, еліңе адал қызмет ет – әйтеуір дүниеге бекер келіп, бекер кетпе, ішіп-жеу үшін жасама. Артыңда жақсы із қалсын». Бұл – Сапар Байжановтың өсиет сөзі. Жақсы кісінің артында жақсы ізі қалды. Ол із қазақ публицистикасында ерекше сайрап жатыр...
Дайындаған
Гүлзина БЕКТАС