Ұялы телефондағы мобильді қолданбаның көмегімен лезде кредит рәсімдеуге болады. Бұл клиенттер үшін қолайлы. Банкке барып, кезек күтіп, қаптаған құжатқа қол қоймай-ақ, керек соманы не тауарды алуға мүмкіндік береді. Дегенмен таяқтың екінші ұшы – өмірді жеңілдететін осы жол кей адамдардың жағдайын – ауырлатып тұр. Өйткені әлдекімнің телефонын тауып алып, болмаса жорта ұрлап кетіп, атына несие алып тастайтындар көбейген. Одан қала берді жеке куәлік иесінің идентификациясынсыз несие алуға мүмкіндік беретін шағын қаржы ұйымдарының да жұмысындағы шикілік талайдың басына таяқ болып тиіп, қарызға белшеден батырып отыр. Алаяқтықтың мұндай түріне тап болғанда не істеу керек? Заң не дейді?
Әлқисса, болған оқиғадан бастасақ. Былтыр көктемде Жезқазған-Сәтбаев жолында үлкен жол-көлік оқиғасы болған. Адам қайтыс болған апаттың басы-қасында болуға жергілікті полиция басқармасының екі криминалисі бекітіледі. Сөйтіп, әлгі полиция қызметкерлері марқұм жүргізушінің қалтасын тексеріп жатып, телефонына көз салады. Істің анық-қанығын анықтау үшін алынған затты айғақ ретінде өткізудің орнына оны өз қалтасына салып алыпты. Кейін сол телефон иесінің атынан шағын несие рәсімдеп, бір танысының есепшотына ақша аудартып алған. Арада біршама уақыт өткен соң құқық қорғау органы қызметкерлерінің алаяқтығы жария болады. Күдіктілер прокурормен процессуалдық келісім жасасып, кінәсін толық мойындайды. Сол үшін оларды бас бостандығынан айырмапты. Жезқазған қалалық соты бар болғаны 3,6 жылға бостандығын шектеген. Әлбетте, арнайы атақтарынан айырып, өмір бойы мемлекеттік қызметтен аластатқан. Екеуі де полиция лейтенанты болыпты. Негізі, бұл кісілер алаяқтыққа тап болып, көмек сұрап келгендерді тіркеп, солардың мәселесімен айналысуы тиіс еді. Дегенмен бұл салада да заңбұзушылықтың мұндай түрі кездеседі екен. Жалпы алғанда, шағын несие беретін ұйымдардың жұмысына қатысты шағым аз емес. Соның ішінде қарызды оңай беретініне байланысты Ұлттық банк тарапынан қатаңдатылған талап та қойылған. Әйтсе де, бұл саладағы кейбір ойыншылар мұны құлаққа да ілмейді. Нәтижесі – көз алдымызда. Полицияға арызданған азаматтардың дені алаяқтың кесірінен бүгінде мойнына несие жүгін арқалап алған. Заң бойынша, несие алу үшін ЖСН-нің айтылуы жеткіліксіз. Телефон арқылы растау, кредит тарихын тексеру, қарыз алушының нөміріне SMS жолдау сияқты тәсілдер қолданылады. Ал келісімшартқа қол қою процесі ЭЦҚ көмегімен, болмаса қосфакторлы аутентификация арқылы жасалуы керек. Онлайн-кредит берушінің бәрі клиенттеріне хабарласып, шағын несиенің берілу шарттарын, төлем мерзімін, көлемін айтып, оны толық өтеу тәсілдерімен таныстырып шығуы тиіс. Бұл ақпаратты Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі беріп отыр. Алаяқтықтың мынадай түрі бар. Былтыр Нұр-Сұлтан қаласының 21 жастағы тұрғыны өзінің атына әлдекімнің кредит алғанын айтып, полицияға шағымданады. Істі тексере келе, алаяқтың қандай жолмен алдап түсіргені белгілі болды. Сөйтсе, жәбірленуші интернетке жұмыс іздейтіні туралы хабарландыру жариялаған. Кейін өзін сауда компаниясының қызметкері деп таныстырған азамат жұмыс ұсынады. Арыз беруші қыздың ойында ештеңе жоқ, ұсынысқа қуана кетеді. Жұмысқа алу үшін құжаттарды реттеу керек деген сылтаумен телефонның арғы жағындағы адам одан жеке куәлігі мен банк картасының реквизитін алып алады. Болашақ жұмыс беруші деген оймен жәбірленуші айтқанын екі етпей орындайды. Аздан соң алаяқ оның картасына компанияның басқа қызметкерінің ақшасы түсетінін айтып, соны электрон әмиянға аударуды сұрайды. Содан 120 мың теңге түсіп, оны әлгі алаяқтардың шотына жібереді. Арада бірнеше күн өткен соң шағын қаржы ұйымынан өзінің атына қарыз алынғанын біледі. Мұндай жағдайда ақшаны ерікті түрде өз шотыңыздан басқа біреуге жіберуіңіз істі күрделендіреді. Яғни, өз еркіңізбен, саналы түрде жасалған қадамға ұқсайды. Қаржы ұйымдарының жұмысы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі тарапынан бақыланады. Ендеше агенттіктің алаяқтыққа тап болғандарға қандай кеңес беретініне, «не істеу керек, қаржы алаяқтарының қармағына түсіп қалмау үшін қандай қадамдар жасау қажет?» деген сауалдарға берер жауабы қандай екенін білейік. Бірінші кезекте, кредит ұйымының атауын анықтау қажет. Агенттіктің реттейтін периметріне қарасты ұйым болса, ісіңіздің оңынан шешілуі мүмкін. Оны қаржы реттеушінің «Рұқсаттар және хабарламалар» бөлімінен тексеруге болады. Одан кейін құқық қорғау органдарына шағым түсіру керек. Ол жерде қол қою сараптамасы жүргізіледі. Осылайша, сіздің орныңызға алаяқтың қол қойғаны анықталуы тиіс. Нақты қай кредит беру ұйымынан алынғанын анықтаған соң сол жерге де өтініш жазылады. Төлем картасын немесе жеке куәлікті жоғалтқан болсаңыз, соны растайтын анықтама беру керек. Өз ішінде қызметтік зерттеу жүргізілуін талап етіңіз. Себебі кейде қызметкерлер тарапынан да осындай әрекет жасалады. Өтінішіңізге тіркеу нөмірін беріп, қабылданған күні көрсетіліп, бір данасын сізге беруі қажет. Әрі кредит берген мекеме келісімшарттың қасына көрсетілген құжаттың, ақшаның аударылған шотының реквизиттерінің көшірмесін беруі міндетті. Кредитті берген қызметкер туралы да мәліметті ала аласыз. Олай болмаған жағдайда, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне шағым түсіріңіз. Сондай-ақ оффлайн рәсімделген болса, онда бейнебақылау бар деген сөз. Сол арқылы ақшаны кімнің шешіп алғанын анықтауға болады. Онлайн қарыз болса, IP арқылы табуға мүмкіндік бар. Кредит ұйымы ешқандай дәлел таппаса, сотқа тұрғылықты мекенжай бойынша аталған келісімді негізсіз деп мойындауды сұрап, арыз бересіз. Егер сот сізді жақтайтын шешім шығарса, кредит берген мекеме сізді мазалауды тоқтатып, қарыз соманы сызып тастауы керек. Тағы бір айта кетерлігі, кредит тарихыңыздан да өшіру туралы кредиттік бюроға хат жолдау қажет. Осындай амал-тәсілдерді жазып, құқығыңыз барын қанша айтсақ та, іс жүзінде оңай ештеңе жоқ. Себебі жәбірленушілер көбіне құқық қорғау орган қызметкерлері тарапынан бейқамдықты байқайтынын айтып, жиі шағымданады. Тіпті, бір шағымды бір емес, 4-5 тергеуші қарайды. Павлодарлық Валентина Белоносованың айтуынша, шағым түсіргеннен нәтиже шамалы. «Мәселені қалай шешуді түсіндірмейді. Бір-біріне аудара береді. Қоңырау шалсаң, жауап бермейді. Алған күннің өзінде не іссапарда, не еңбек демалысында, не басқа біреудің қарауына жолданған болып шығады», – дейді тұрғын. Сонда алаяқтардың дәурені жүре берсе, тергеушілер істі қарауға асықпаса, мәселе қалай шешіледі? Бір жағы, полицияның әрекет етуге асықпауы алаяқтардың оң жамбасына келетін сыңайлы. Бұл нағыз «қолдан келсе, қонышынан бас» дегеннің сиқы емес пе?Жадыра АҚҚАЙЫР