Мемлекет басшысы төрағалық еткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында ШҚО әкімі Даниал Ахметов адамзаттың данасы атанған ұлы ақын Абай Құнанбайұлының 175 жылдығын атап өтуге барлығы 20 миллиард теңге жұмсау жоспарланғанын жариялады. Былтыр Үкімет торқалы тойға 3 млрд теңге қарастырылғанын айтқан. Бұл ретте Президент Қасым-Жомарт Тоқаев әкімге 20 млрд соманы қысқартуды тапсырды.
Елге танымал семейлік ақын, зерттеуші, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Тыныштықбек Әбдікәкімов шенеуніктер жоспарлаған басқосу, кездесу, конференциялар есебінен шығынды оңтайландыруға болады деп есептейді.
– Қазақтың бас ақынының мерейтойы аясында 560 іс-шара өткізу көзделген екен. Оның 24-і – халықаралық, 21-і – республикалық, 515-і – облыстық деңгейде. 20 млрд теңге соманың ауқымды бөлігін бизнесмендер бермек. Алайда Мемлекет басшысы тіпті демеушілер қаржысы болса да, әсіре ысырапшылдыққа жол бермеу керегін ескертті: «той тойлауға емес, ой толғауға» баса мән беру қажет. Бұл нені білдіреді деп ойлайсыз?
– Абай Құнанбайұлының 175 жылдығының басты ұстыны жиын-той емес, Абайды тану болуы тиіс. Мысалы, отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбегін сараласақ, негізінен, Абайдың Шығыс пен Батыс мәдениеті мен ақыл-ойын жетік біліп қана қоймай, жетілдіргеніне екпін түсіреді. Өлеңдеріндегі шығыс елдерінің және Еуропаның сарынын іздейді. Бірақ Абай ең алдымен қазақ әдебиетінің классигі. Ол шетелде тұрған жоқ. Қазақы ортадан шықты. Ендеше біз бас ақынымызды ұлтымыздың мыңдаған жылдардан бері келе жатқан дүниетанымы, рухани қазынасы тұрғысынан тануымыз керек. Бұл тарапта қаншама құпиясы жатыр. Оны ашуға, зерттеуге бірер сағатқа бас қосып тарайтын ғылыми кездесу, халықаралық конференция форматы жарамайды.
Ең болмағанда, халықаралық деңгейдегі байқау-конкурс ұйымдастырылса жөн.
Әйтпесе, бізде шенеуніктер ғылыми конференцияларды көз қылып өткізе салады. Оның пайдасынан шығыны зор. Қаптаған қатысушының, лауазымды тұлғалардың жолын өтейді, қонақүй жалдайды, фуршеті мен тамағына шашылады.
Бүгінде 175 жылдық аясында жұрт іссапармен ағылып келіп жатыр. Басқа өңірлермен арадағы қашықтықты айтпағанның өзінде, тек Шығыс Қазақстанның батысынан шығысына қарай 700-800 шақырым жолды еңсеру керек. Демек, іссапарға қыруар қаржы кетеді. Бізде түкке тұрмайтын жиналыс жасап, баяғы Кеңес Одағындай, қит етсе Өскеменге әр жерден өкіл жинайды. Қазіргі кез ХХІ ғасыр ғой. Жаңа технологиялар көз ілеспес жылдамдықпен дамуда. Аса қажет болса, мұндай жиындарды онлайн түрде ұйымдастыруға болады. Заманауи коммуникация мүмкіндіктері кеңінен пайдаланылуға, есепсіз шығындар тоқтатылуы тиіс деп санаймын.
Мерейтой аясында республикалық ірі конференция өткізсін. Меніңше, басқа қаражатты Абайды тануға арналған жаңа жұмыстарға, нақты нәтижеге бағдарлануға тиіс ғылыми байқауларға жұмсаған абзал.
Абай деген өзіміз әзірге аз таныған ғарыш қой. Оның кезінде бағындырып кеткен биіктері бар. Біз сол биіктерге халық болып көтеріле алсақ, алдымыздан дамудың жаңа көкжиегі ашылады.
– Мемлекет басшысының шешіміне сәйкес, ел тарихында тұңғыш рет Семейге «тарихи орталық» мәртебесі берілетін болды. Шаһар осы атына заты сай болуы үшін не істелуі қажет?
– Тарихи орталық деген ұғымның астары терең. Қалада қазақстандықтарға және шетелдік туристерге мақтана көрсете алатын тарихи орын көп болуы тиіс. Бізде мысалы, Алаш арыстары мен Алаш партиясына қатысты нысандар жетерлік. Алайда ең алдымен олардың біразының ескі орнын анықтауымыз керек. Әйтпесе, кеңес заманында тарихи сананы жою үшін оларға да қырғидай тиді, бүлдірді, өзгертті.
Қалада жалғыз облыстық тарихи өлкетану музейі бар. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Әлихан Бөкейханов бастаған Алаш арыстары сол ғимаратта жиылып, оны «Бостандық үйі» деп атайды. Сөйтіп аталған нысан Алаш Орданың стратегиялық міндет-мақсаттары түзілген бас штабқа, халықаралық ұғымда айтсақ, ұйымның штаб-пәтеріне айналады. Қазір онда жинақталған жәдігерлер өте көп, Абайдың өз қолымен тапсырған дүниелері де бар. Яғни, ғасырдан астам уақыт бойы жиылған жәдігерлерге бұл ғимарат тарлық етуде. Демек, басқа ғимарат жаңадан салынуы керек немесе жанында жақсы ғимарат бар, соған көшіруге болады. Ал музейге бұрынғы «Бостандық үйі» атауын қайтарып, Алаш партиясы мен қайраткерлеріне ғана арналған музейге айналдыру қажет-ақ.
Әрине, өңірді өркендету ісін тек Абай мерейтойымен шектеп тастауға болмайды. Бұл – стратегиялық мекен. Қытаймен және Ресеймен қатар шектесетін Шығыс Қазақстан облысы аумағы жөнінен Қазақстанда 3-орын алады, бүкіл еліміздің 10,4%-ын алып жатыр.
Тарихи орталық мәртебесінің берілуімен бірге Семей қаласының ежелгі тарихы зерделенсе деймін. Бұл қала қандай байырғы шаһар не мекенорнында тұр? Бізде Семей тарихын 1718 жылы І Петрдің шығыс аумақтарды игеру және Ертіс бекіністерін салу туралы жарлығына сәйкес, орыс патшасы отрядтарының қарулы «Семипалатная бекінісінің» іргесін қалаған кезден бастайды. Былтыр қаланың 300 жылдығын кең ауқымда атап өтпек те болды. Бірақ қоғам қайраткерлерінің қарсы болуы, шаһар жасы ең кемі 1190-1200 жылды құрайтынын дәйектеуі арқасында өз халқымыз бен халықаралық қоғамдастықты жаңылыстырар ондай қадамнан бас тартты.
Бізде екі-ақ даңғылымыз бар, бірі – Шәкәрімнің, екіншісі – Мұхтар Әуезовтің атында. Сол даңғылдарымыз жыл сайын кішірейе, қысыла келе, бүгінде тар көшеге айналып барады. Бұған да назар аударылса деймін. Тарихи орталық мәртебесіне қол жеткізгеннен кейін шаһар облыстың шектеулі бюджетіне тәуелді бола бермей, республикалық бюджеттен де лайықты қаржыландырылуы керек.
Басқаны айтпағанда, орыстар осы жерде XVII ғасырда қалмақтардың 7 будда храмының болуына байланысты бекінісін «Семипалатинск» атаған. Кейін қалмақты қазақ батырлары ығыстырды. Жоңғарлардан бұрын осы жерді түркітілдес тайпалар мекендеген. Қимақ мемлекеті де дәуірлеген. Тарихтың бұл қатпарларын ашып, сырына қанығу үшін археологиялық және басқа да ғылыми зерттеулер қажет.
Қаланы тарихи орталық деп атайды екенбіз, ендеше саяхатшыларға нақты мәлімет беруі
үшін бұл мәселеге нүкте қоятын кез жетті.
– Мерейтой жобалары идеологиялық, рухани және ағартушылық міндеттермен бірге облыстың экономикалық, инфрақұрылымдық, туристік әлеуетін ары қарай дамытатыны мәлімделді. Ел Президентінің тапсырмасымен әзірленген Семейді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған кешенді жоспары аясында 7 бағытты қамтитын, жалпы сомасы 260 миллиард теңге тұратын 56 жоба іске асырылмақ. Сіз Семей тұрғыны ретінде қалада қандай өзекті мәселелер шешілуі тиіс деп санайсыз?
– Көкейтесті проблемалар жетерлік. Шұрық тесік жолдар, қараңғы көшелер, тұрғындардың төмен тұрмыс сапасы. Семей – облыс орталығы саналмайтын Қазақстандағы ең ірі қала. Облыс орталығы мәртебесінен айырылып қалғанына да 23 жыл өтті. Содан бері жұртшылық «көрген күнің құрысын» дейтін жағдайда. Тіршілік дүниесі, соның ішінде сумен, жылумен жабдықтау жүйелері күйреп жатыр. Тұрғындар арасын жұмыссыздық жайлаған.
Қала бұрын тіпті жеңіл өнеркәсіптің бір астанасы болған. Бұл өнеркәсіптің сау-тамтығы қалмады. Бірде-бір нысаны сақталмады. Бұрынғы тарихи деген ғимараттардың көбі қиратылып, орнын сауда-саттық, ойын-сауық нысандары басты.
Семейде жердің бәрі сатылып кеткен. Салдарынан қала ортасында шағын мемлекеттік балабақша тұрғызуға бір сүйем жер қалмады. Даниал Ахметовке және қала әкіміне рақмет, жаңа ықшамаудан бой көтерді. Бірақ орталықта жер қалмағандықтан, оның барлығы тек қаладан тысқары жерге өркен жаюға мәжбүр. Қалалықтардың денсаулығын, сау-саламаттығын қамтамасыз ететін үлкен аурухана мен емханамыз да соның жолын құшты, яғни қала шетіне кетті.
Бізде екі-ақ даңғылымыз бар, бірі – Шәкәрімнің, екіншісі – Мұхтар Әуезовтің атында. Сол даңғылдарымыз жыл сайын кішірейе, қысыла келе, бүгінде тар көшеге айналып барады. Бұған да назар аударылса деймін. Тарихи орталық мәртебесіне қол жеткізгеннен кейін шаһар облыстың шектеулі бюджетіне тәуелді бола бермей, республикалық бюджеттен де лайықты қаржыландырылуы керек. Көңіл бөлінсе, Семейді жәннаттай қалаға айналдыруға болады.
– Абай мерейтойы аясында ұлы ақынымызға қатысты қандай шаралар қолға алынуы тиіс? Абайды әлемге танытудың жаңа тәсілдері неге қолданылмайды?
– Әр жерде Абай орталықтары жұмыс істейді. Бірақ олар Абайды тану және әлемге таныту үшін нендей еңбек сіңіріп жатыр? Әрқайсысы ұлы ақынымызды әрқилы түсіндіреді, бұлай болмайды.
Мысалы, әлем жұртшылығы біле бермейтін «хәкім» деген мәртебе бар. Алғаш рет Мағжан Жұмабаев «Абай хәкім» деп атап, дәйектеген. Бертінде отандық зерттеушілер хәкімдік қырын ашу жолында еңбектенді. Шет тілдеріне ақынымыздың бұл мәртебесі аударылмайды.
Бірақ Абай одан да жоғары көтеріле алған тұлға екені айқындалуда. Ал хәкімдіктің ар жағында пайғамбарлық тұр. Біз әлемге танытар болсақ, қазақ арасынан да пайғамбарларға теңесе алар тұлға шыққанын дәлелдеуге тиіспіз. Ол үшін терең әрі халықаралық деңгейдегі ғылыми зерттеулер жүргізілуі қажет. Бұл асыра айтқандық емес. Өзім ширек ғасыр бойы Абай мен оның ізбасары Шәкәрім мұрасына қанығып, зерделеп жүрмін. Сонда көзім жеткен соң айтып отырмын.
Жалпы, Абай Құнанбайұлына қатысты жаңа деректер заманауи қалыпта, қызықты түрде ұсынылуы керек.
Абай – толық зерттелмей жатқан тұтас ілім. Абай болашаққа қарап, бізге не айтты және не айтпақшы болды? Біз алда Абайды жаңа қырынан танып білеміз деген ойдамын.
«Жүректің көзі ашылса,Хақтықтың түсер сәулесі.Іштегі кірді қашырса,Адамның хикмет кеудесі», – дейді Абай. Осындағы «жүректің көзі» деген не, оны ашу деген нені білдіреді? Ұлы ақынымызды тыңдай түссек, адамда екі көзден басқа да көздер бар. Абайды тану адамзат жаратылысын танумен астасып жатыр. Тереңдігін осыдан түсінеміз. Бізге оның ылғи жұмбақ болып тұратыны да сондықтан.
Айхан ШӘРІП
Елге танымал семейлік ақын, зерттеуші, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Тыныштықбек Әбдікәкімов шенеуніктер жоспарлаған басқосу, кездесу, конференциялар есебінен шығынды оңтайландыруға болады деп есептейді.
– Қазақтың бас ақынының мерейтойы аясында 560 іс-шара өткізу көзделген екен. Оның 24-і – халықаралық, 21-і – республикалық, 515-і – облыстық деңгейде. 20 млрд теңге соманың ауқымды бөлігін бизнесмендер бермек. Алайда Мемлекет басшысы тіпті демеушілер қаржысы болса да, әсіре ысырапшылдыққа жол бермеу керегін ескертті: «той тойлауға емес, ой толғауға» баса мән беру қажет. Бұл нені білдіреді деп ойлайсыз?
– Абай Құнанбайұлының 175 жылдығының басты ұстыны жиын-той емес, Абайды тану болуы тиіс. Мысалы, отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбегін сараласақ, негізінен, Абайдың Шығыс пен Батыс мәдениеті мен ақыл-ойын жетік біліп қана қоймай, жетілдіргеніне екпін түсіреді. Өлеңдеріндегі шығыс елдерінің және Еуропаның сарынын іздейді. Бірақ Абай ең алдымен қазақ әдебиетінің классигі. Ол шетелде тұрған жоқ. Қазақы ортадан шықты. Ендеше біз бас ақынымызды ұлтымыздың мыңдаған жылдардан бері келе жатқан дүниетанымы, рухани қазынасы тұрғысынан тануымыз керек. Бұл тарапта қаншама құпиясы жатыр. Оны ашуға, зерттеуге бірер сағатқа бас қосып тарайтын ғылыми кездесу, халықаралық конференция форматы жарамайды.
Ең болмағанда, халықаралық деңгейдегі байқау-конкурс ұйымдастырылса жөн.
Әйтпесе, бізде шенеуніктер ғылыми конференцияларды көз қылып өткізе салады. Оның пайдасынан шығыны зор. Қаптаған қатысушының, лауазымды тұлғалардың жолын өтейді, қонақүй жалдайды, фуршеті мен тамағына шашылады.
Бүгінде 175 жылдық аясында жұрт іссапармен ағылып келіп жатыр. Басқа өңірлермен арадағы қашықтықты айтпағанның өзінде, тек Шығыс Қазақстанның батысынан шығысына қарай 700-800 шақырым жолды еңсеру керек. Демек, іссапарға қыруар қаржы кетеді. Бізде түкке тұрмайтын жиналыс жасап, баяғы Кеңес Одағындай, қит етсе Өскеменге әр жерден өкіл жинайды. Қазіргі кез ХХІ ғасыр ғой. Жаңа технологиялар көз ілеспес жылдамдықпен дамуда. Аса қажет болса, мұндай жиындарды онлайн түрде ұйымдастыруға болады. Заманауи коммуникация мүмкіндіктері кеңінен пайдаланылуға, есепсіз шығындар тоқтатылуы тиіс деп санаймын.
Мерейтой аясында республикалық ірі конференция өткізсін. Меніңше, басқа қаражатты Абайды тануға арналған жаңа жұмыстарға, нақты нәтижеге бағдарлануға тиіс ғылыми байқауларға жұмсаған абзал.
Абай деген өзіміз әзірге аз таныған ғарыш қой. Оның кезінде бағындырып кеткен биіктері бар. Біз сол биіктерге халық болып көтеріле алсақ, алдымыздан дамудың жаңа көкжиегі ашылады.
– Мемлекет басшысының шешіміне сәйкес, ел тарихында тұңғыш рет Семейге «тарихи орталық» мәртебесі берілетін болды. Шаһар осы атына заты сай болуы үшін не істелуі қажет?
– Тарихи орталық деген ұғымның астары терең. Қалада қазақстандықтарға және шетелдік туристерге мақтана көрсете алатын тарихи орын көп болуы тиіс. Бізде мысалы, Алаш арыстары мен Алаш партиясына қатысты нысандар жетерлік. Алайда ең алдымен олардың біразының ескі орнын анықтауымыз керек. Әйтпесе, кеңес заманында тарихи сананы жою үшін оларға да қырғидай тиді, бүлдірді, өзгертті.
Қалада жалғыз облыстық тарихи өлкетану музейі бар. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Әлихан Бөкейханов бастаған Алаш арыстары сол ғимаратта жиылып, оны «Бостандық үйі» деп атайды. Сөйтіп аталған нысан Алаш Орданың стратегиялық міндет-мақсаттары түзілген бас штабқа, халықаралық ұғымда айтсақ, ұйымның штаб-пәтеріне айналады. Қазір онда жинақталған жәдігерлер өте көп, Абайдың өз қолымен тапсырған дүниелері де бар. Яғни, ғасырдан астам уақыт бойы жиылған жәдігерлерге бұл ғимарат тарлық етуде. Демек, басқа ғимарат жаңадан салынуы керек немесе жанында жақсы ғимарат бар, соған көшіруге болады. Ал музейге бұрынғы «Бостандық үйі» атауын қайтарып, Алаш партиясы мен қайраткерлеріне ғана арналған музейге айналдыру қажет-ақ.
Әрине, өңірді өркендету ісін тек Абай мерейтойымен шектеп тастауға болмайды. Бұл – стратегиялық мекен. Қытаймен және Ресеймен қатар шектесетін Шығыс Қазақстан облысы аумағы жөнінен Қазақстанда 3-орын алады, бүкіл еліміздің 10,4%-ын алып жатыр.
Тарихи орталық мәртебесінің берілуімен бірге Семей қаласының ежелгі тарихы зерделенсе деймін. Бұл қала қандай байырғы шаһар не мекенорнында тұр? Бізде Семей тарихын 1718 жылы І Петрдің шығыс аумақтарды игеру және Ертіс бекіністерін салу туралы жарлығына сәйкес, орыс патшасы отрядтарының қарулы «Семипалатная бекінісінің» іргесін қалаған кезден бастайды. Былтыр қаланың 300 жылдығын кең ауқымда атап өтпек те болды. Бірақ қоғам қайраткерлерінің қарсы болуы, шаһар жасы ең кемі 1190-1200 жылды құрайтынын дәйектеуі арқасында өз халқымыз бен халықаралық қоғамдастықты жаңылыстырар ондай қадамнан бас тартты.
