Заң бойынша 18 жасқа толмаған барлық балаға кеш қарайған уақытта ересектерсіз сыртқа шығуға тыйым салынған. Мәселен, егер 23.00-ден кейін жасөспірімдер көшеде жалғыз жүрсе, онда оларды полиция ұстап, бөлімге жеткізуге міндетті. Қынжылтатыны сол, жас ұрпақ кеш қараңғылығы қоюланған шақта өз еркінен тыс көшеде жүруге мәжбүр: елдегі үш ауысымдық оқыту оларды соған итермелейді.
Проблемалы мектеп саны тек артуда
Сарапшылардың айтуынша, әлемдегі ең кедей елдердің өзі екі ауысымды білім беруден бойын аулақ салуға тырысуда. Ал Қазақстан болса, тіпті үшінші ауысымнан бас тарта алар емес. Energyprom экономиканы мониторингтеу жобасының сарапшылары анықтағандай, Қазақстанда әрбір 5 баланың 4-еуі, яғни басым көпшілігі қос ауысымды мектептерде білім алып жатыр. Бұған қоса, 130-дан астам мектеп оқушыларды үш кезекпен оқытуда. Білім және ғылым министрлігінің дерегінше, 2020-2021 оқу жылы басталғанда елімізде жалпы саны 191 үш ауысымды мектеп болыпты. Дегенмен бюджеттен салаға мол ақшаның бөлінуі арқасында жаңа мектептер іске қосылып, ол білім ордаларының саны 134-ке дейін кеміді. Бұл ретте жаңа 43 мектеп есігін ашып, үшінші ауысымдағы балалар сонда ауыстырылған. Тағы 11 мектептің осы күрмеулі мәселесі оқушылар санын қысқарту және оларды жақын маңдағы басқа оқу орындарына қайта бөлу есебінен шешілген көрінеді. Биылғы оқу жылының IV тоқсанынан бастап, яғни сәуір айының басында еліміздегі оқушылардың көбі дәстүрлі оффлайн оқуға қайта көшпек. Мұндай жағдайда үш ауысыммен оқитын мектептер саны қайта артуы мүмкін. Себебі бас мемлекеттік санитардың шешіміне сәйкес, сыныптар 70 пайызға ғана толуы керек. Осыған орай, мектептер сыныптарды 20-25 баладан қайта қалыптастырып жатыр. Бұл жаңа сыныптардың пайда болуына септігін тигізбек. Білім және ғылым вице-министрі Шолпан Каринова үш ауысыммен білім беретін мектептерде дәстүрлі оқу кезінде санитарлық нормаларды сақтау үшін жеке шешімдер қабылданатынын мәлім етті. Бұл мәселемен жергілікті бас санитарлық дәрігерлер мен білім басқармаларының басшылары айналысады. Мысалы, олар «артық» шәкірттерді өзге мектептерге жолдауы ықтимал. «Қалаларда бір сыныпта 25 баладан болса, ол норма болып есептеледі. Ал егер бір сыныпта 30-40 баладан отырса, бұл – дұрыс емес. Бірақ елімізде үш ауысымдық режимде сабақ оқытатын мектептер қалуда. Олар бойынша жеке-жеке шешім қабылданады», – деді вице-министр. Жалпы, үш ауысымды мектептер проблемасы жыл өткен сайын күрделеніп келді. Мәселен, осыдан 6 жыл бұрын республикада үш ауысымдық небәрі 87 мектеп болған екен. Сонда ел Үкіметі осы проблеманы бес жыл ішінде толық шешуге болады деп оптимизм танытқан. Әйтсе де, 2018-2019 оқу жылында мұндай мектептер саны 128-ге жетті. Былтыр осындай білім ордаларының үлесі 1,5%-дан 1,9%-ға дейін өсті. Өйткені пандемия жайлап, оқушылардың басым бөлігі қашықтан оқуға көшкеніне қарамастан, 2020 жылы бірден 68 мектеп үш ауысымға ауысқан. Мұның сыртында 34 мектеп «апатты жағдайда» деп танылды. Нәтижесінде, соңғы 6 жылда Қазақстанда үш кезекпен оқытатын орта білім ұйымдарының саны 1,5 есеге артып шыға келді. Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, өңірлер арасында шәкірттерге шектен тыс толған мектептер саны елдің оңтүстігінде көп: Алматы облысында – 38, Шымкентте – 17. Одан кейін Маңғыстау тұр (14). Елімізде тек ШҚО, Қостанай және Павлодар облысында ғана үш ауысыммен оқыту мәселесі шешімін тапқан.Түйткілдің төрт себебі
Ұлттық статистика мамандары бұл түйткілдің жыл өткен сайын ушығуына бірнеше фактор ықпал етіп отырғанын анықтады. Біріншіден, елде жаңа білім беру нысандарын іске қосу қарқыны құлдырап кетті. Соның кесірінен орта білім беру ұйымдарының саны жыл өткен сайын азайып келеді. Атап айтқанда, жаңа ғасыр басында, 2000-2001 оқу жылында Қазақстанда жалпы саны 8 353 мектеп болыпты. Арада 5 жыл өткенде, 2004-2005 оқу жылында ол 8 296-ға, келесі бесжылдықта (2009-2010 жылы) 7 881-ге, одан кейінгі бесжылдықта 7 563-ке дейін құлдырады. 2015-2016 жылы елдегі мектептер саны – 7 511-ге, 2016-2017 оқу жылы – 7 450-ге, 2017-2018 оқу жылы – 7 414, 2018-2019 оқу жылы – 7 393-ке, 2019-2020 оқу жылы 7 398-ке дейін кеміді. 2019 жылы республикада 75 жаңа мектеп бой көтерген. Яғни, жаңа білім нысандарын салудың қарқыны бәсеңдеп қалды. Себебі бір жыл бұрын – 2018 жылы 90, ал 2015 жылы 114 мектеп жаңадан тұрғызылған болатын.
Екіншіден, Қазақстанда оқушылар саны артып келеді. Ғасыр басында, 2000-2001 оқу жылында 3 272 859 бала оқыған. Он жыл өте, 2009-2010 оқу жылында оқушылар саны 2 556 252-ге дейін азайды. Содан кейін өсім байқалып, 2019-2020 оқу жылы 3 337 783-ке жетті. Сөйтіп, кейінгі 5 жылда саны 19%-ға ұлғайған.
Үшіншіден, өңірлерде демографиялық теңгерімсіздік белең алды: бір қала не елді мекенде балалар саны жыл сайын еселеп артады, ал басқасында керісінше, күрт кеміп, білім беру ұйымы жабылады. Шүпірлей толған мектептердің үлесі халық тығыз орналасқан оңтүстік өңірлерде жоғары. Ал солтүстік-шығыс аймақтағы елді мекендерде керісінше, мектептерге оқушы жетпейді.
Төртіншіден, көптеген мектептегі білім сапасы нашар болғандықтан, баласының болашағын ойлаған ата-ана ел мақтаған білім ордаларына ауысып алуға жаппай күш салады. Бұған оқушыларды тұрғылықты жері бойынша мектептерге қатаң бекітіп, тіркеу де тосқауыл бола алмады: әлеуметтік желіде осы тақырыпта пікір білдірген қазақстандықтар жақсы мектепке баласын тіркету үшін өзге ауданда үй жалдауға, тіпті қалаға қатынауға мәжбүр болғанын әңгімеледі. Бұған мүмкіндігі жоқтар білім беру сапасы төмен жергілікті білім ордасын місе тұтады.
Жеке білім беру мекемелері қауымдастығының мамандары жүргізген зерттеу қорытындысында ата-аналардың 47%-ы өз мектебіндегі білім сапасына көңілі толмайтынын айтып, мұғалімдердің біліксіздігін сынаған. Қалалардағы респонденттердің 94%-ы балаларын «ұзартылған күн тобына» (продленка), қосымша курстар мен үйірмелерге апаратынын және мектептен тыс оқытуға ай сайын ондаған мың теңге шығын шығаруға тура келетінін хабарлаған.
Мәселе қайтсе шешілмек?
«Қазақстанда үш ауысымды мектептермен күрес сөз жүзінде ғана «табысты». Ал өркениетті елдерде тіпті біз үшін үйреншікті болған екі ауысымда оқытудың өзі атавизм саналады. Басқа түгіл дамушы мемлекеттер екі ауысымда білім беруді проблема санап, онымен күресуде. Айталық, 2019 жылы Африкадағы кедей елдердің бірі – Намибия бастауыш мектептерді бір ауысыммен оқыту жүйесіне көшіре алды», – дейді Energyprom жобасының сарапшылары. Кейбір елде екінші ауысым тек босқын балаларға арналған төтенше нұсқа ретінде ғана қарастырылады. Мәселен, Theirworld қоры Ливанда Сириядан қашып келген 300 мың кішкентай босқын үшін екінші ауысымда оқыту жүйесін әзірлеп шықты. Education Cannot Wait жаһандық қоры да өз бағдарламаларына осы тәсілді таңдаған. Ал Қазақстанда балалар екінші, тіпті үшінші ауысымда оқып, үйіне кеш оралуға мәжбүр. Елімізде балалардың 83%-ы қос ауысыммен қамтылған. Тағы 7%-ы немесе 237 006 бала үшінші ауысымда білім алады. Ең көбі Алматы облысында – 52 369 бала, Шымкентте – 49 853, Маңғыстау облысында – 33 235, Атырау облысында – 21 305, Нұр-Сұлтанда 20 802 бала. Оқушы орындарының тапшылығы мәселесін шешу үшін тойханаларды, мейрамханаларды, моншаны мектепке айналдырып жатқан өңірлер бар. Мемлекетіміз 2023 жылдан бастап 12 жылдық білім беруге кезең-кезеңмен көшетін болды. Бұл қадам да мектептердегі бала санын, тиісінше оқушы орындарының тапшылығын арттырары сөзсіз. Қалай болғанда да, Қазақстанда мектеп салу – күн тәртібінде тұрған маңызды мәселе. Оның шешілетініне әлі де сенім бар. Ел Үкіметі осы бағытқа ден қойды: «Nur Otan» партиясының бағдарламасына сәйкес, үш ауысымды және апатты мектептерді жою үшін Білім және ғылым министрлігіне 2025 жылға дейін 800 жаңа мектепті жаңадан тұрғызу, сондай-ақ 5 мың ауыл мектебін жаңғырту міндетінің орындалу барысын бақылау жүктелді. Соның ішінде 1 мыңнан астамы биылғы 2021 жылы модернизацияланады деп жоспарлануда. Бәлкім, сонда осы бесжылдықта үш ауысыммен оқыту секілді жағымсыз, жас ұрпақ үшін зиянды құбылыс тарихқа айналар?!Елдос СЕНБАЙ