«Түсімде ылғи балалық шағымды көремін. Түсімде күн сайын Мыңбұлақ кіреді. Түсімде Ақсу-Жабағылыны көремін. Түсімде ылғи туған үйімді көремін. Түсіме ылғи Айша кіреді. Мұртаза сирек кіреді, өйткені ол кеткенде мен бес-ақ жаста едім. Елесі еміс-еміс қана»... Шерхан Мұртазаның «Ай мен Айшасы» осылай басталатын еді. Қазақ әдебиеті тарихында Шерағаның «Ай мен Айшасы» бір бөлек те, «Қызыл жебесі» бір бөлек еді. Уақытының 30 жылын ұрлаған Тұрар бейнесі қиындықпен дүниеге келсе де, көлемі жағынан да, көтерген жүгі мен көркемдігі жағынан да жазушының бас кітабына айналды. Көп оқылған, шын мәнінде халық жазушысы еткен шығармасы. «Шындықтың шырақшысына» айналған тұлғаның әдебиеттегі бейнесі мен саясаттағы рөлі қандай?
Шындық шырақшысы
«Шерхан Мұртазадай қайраткерлік қызметін қалдырмай жүріп, том-том роман жазған жазушылар тым сирек. Ол – халқының басындағы аласапыран, алапат кезеңнің жауапкершілігін жіті сезініп, зіл батпан жүгін қара нардай көтеріп қана қоймай, шым-шытырық шатасқан өз заманының ой жібін шамасы жеткен жерге дейін таратып кетуге талпыныс жасады. Коммунист, редактор Шерхан партия шақыруына үн қосып жазды деген шығармаларының өзінде ой жібі шатаспаған, өткінші саясаттың жетегінде кетпеген. Тіпті, заманының қаһарманын жасаймын деп жасандылыққа бармаған». Елен Елімжан осылай деп жазады. Қазақтың Шерағасының қаламгерлік келбеті бір бөлек еді, ал қайраткерлік қыры бір бөлек-тін. Ол депутат болып тұрған кезде қалың қазақ басқадан күтпесе де, одан әділ, отты, жалынды сөзді күткені анық. Ол 8 жасында мектепке барып, 1950 жылдардың басында орта мектепті үздік бітіріп, Мәскеуге жол тартады. 1955 жылы Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітіреді. 1956-1963 жылдар аралығында қазіргі «Жас Алаш» бұрынғы «Лениншіл жас» газетінің, бұрынғы «Социалистік Қазақстан» газетінің тілшісі болған. 1963 жылы «Лениншіл жас» газетіне бас редактор болып келген Шерхан Мұртаза 30 мың таралыммен шығатын басылымды 130 мыңға жеткізді. Жалпы, 1963 жылдан бастап 1970 жылдар аралығында «Лениншіл жас», «Жазушы» баспасы, «Жұлдыз» журналының бас редакторы қызметтерін атқарды. 1989-1992 жылдары «Егемен Қазақстан» газетінің редакторы, «Қазақстан» мемлекеттік телерадиокомпаниясының төрағасы болды. 12 және 13-шақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің, 2-шақырылған Парламент Мәжілісінің депутаты болды. Ұлттық идеологияның ұраншысы, қазақ әдебиеті мен журналистикасының жаңа дәуірде қалыптасуына зор үлес қосты. Замандасы, жазушы Әбіш Кекілбайұлы айтқандай, «алдаспандай жарқылдаған сайыпқыран шешендердің бірі» болды. 1994 жылы Шерхан Мұртаза Жоғарғы Кеңестің 13-шақырылымының депутаты болып сайланады. «Бұл лауазымға жабысып қалады десеңіздер, қателесесіздер. Мен үшін ең маңыздысы – менің қаламым. Қолымда қалам тұрғанда, жұмыссыз қалмаймын» деген екен. Парламент қабырғасында жүріп, өзекті мәселелерді өткір айтып, қазақ халқының айбарлы азаматына айналды.Намыс – адамның жан серігі
«Шерхан Мұртазаны, басқаны қайдам, өзім ең әуелі қазақ баспасөзіндегі жаңа тұрпаттағы жаңа буынның төлбасы, редакторы ретінде таныдым. 1963 жыл мен 1992 жылға дейін ол бас редактор болған «Жас Алаш» (бұрынғы «Лениншіл Жас»), «Қазақ әдебиеті», «Егеменді Қазақстан» газеттері мен «Жалын», «Жұлдыз» сияқты журналдарда республикамыздың әлеуметтік-мәдени өмірі туралы қаншама өткір, қаншама күрделі, қаншама зәру, қаншама көкейкесті мәселелер жарияланды. Әділіне жүгінсек, мұндай мәселелерді әрқашан ол бас редактор болған басылымдар ғана бірінші соқа салып көтеретін» деген екен Қалтай Мұхамеджанов. Жазушының балалық шағы сұрапыл соғыспен тұспа-тұс келіп, өмір ерте есейтті. Балалығы туралы «Ай мен Айшада» көркем суреттейді. «Халық жазушысы» атандым. Жазғанымның бәрі алтын дей алмаймын. Бірақ солардың көбі және дәмділері, тек балалық шақтың нәрінен, балауса балғын шақтың әсерінен туған. Өсе келе, көпті көрдім, дүниенің шартарабын араладым. Бірақ соның бәрі мені балалық шағымдай байыта алмады» дейтіні сондықтан. Тұрар Рысқұлов бейнесін жазу кез келген жазушыға оңай емес. Бүгінгідей тәуелсіздік заманы емес, кеңестік кезеңде бұл тақырыпқа бару қиынның қиыны еді. Әрі объектісі де жай адам емес, Кремльде отырып, «халық жауы» болып атылып кеткен тұлға болса. Ондай тұлғаны жазу үшін де сол деңгейде болу керек шығар. «Қызыл жебе» романының шоқтығы биік болатын жөні бар. «Буржуазиялық националист пен түрікшіл» деп айыпталып ату жазасына кесілген Тұрар Рысқұловты жазғаны үшін Шерхан Мұртазаға «неотүрікшіл» деп кінә таққан да кездер болған. Тіпті, «Жұлдыз» журналына жариялауға дайын болған нұсқасына тыйым салып, көзін жойған деседі. Роман Қазақстан партиясының институты мақұлдаған резенциядан кейін жарық көрген. Шерхан Мұртаза мен журналист-жазушы Камал Смайыловтың бір-біріне жазған хаттары «Егемен Қазақстан» басылымында жарияланды. Бұл хаттар кейін «Елім, саған айтам, Елбасы, сен де тыңда» деген атпен жинақ болып шықты. Осы хаттары арқылы қоғамдағы мәселені ашық жазып, халықтың әлеуметтік жағдайын көрсетуге тырысты. Өткір дүниелерді талқылап, елдегі проблеманың түбірін қалып, шешіміне жол сілтеді. Шерхан Мұртазаның қаламынан туған «Табылған теңіз», «Бұлтсыз күнгі найзағай», «Белгісіз солдаттың баласы», «Мылтықсыз майдан», «41 жылғы келіншек», «Ахметжанның анты» повестерін оқып өстік. «Интернат нанын» оқысақ, жазушының балалық шағы көз алдымызға елестейтін. «Бесеудің хаты», «Сталинге хат» сияқты драмалық туындылары бар. Қаламгердің ерекше айтыла бермейтін тағы бір қыры – аудармалары. Қырғыздың халық жазушысы Шыңғыс Айтматовтың көп шығармасын қазақ тіліне аударды. Тіпті, жас кезінде Ханс Андерсонның ертегілері мен еуропалық бірер жазушының туындыларын қазақ тіліне аударып бастаған екен. Қазақтың Шерағасы айтқан небір өткір сөздері әлі күнге ел аузында айтылып жүр. «Жетімдіктің неше түрлі дәмін татқанбыз. Ащы дәмі және де. Ащы болғанда, улы. Сондай зәрлі. Жетімдікті ешкімге көрсетпесін...». «Намыс – адамның жан серігі. Көзге көрінбейді. Жеке жүрмейді. Тым болмаса, көзге көрінетін көлеңкеде де сияқты емес. Бірақ серік. Мықты серік. Бұл серігі жоқ адам қасиетсіз, әлсіз». «Араны ашылған қыран не аңды алады, не аңшының өзін алады». «Темірді тат шірітеді. Тат темірдің өзінен шығады. Адамды аздыратын жаман қылықтары да өзінен шығады. Ол да тат. Сабындап жуып кетіре алмайсың. Адам жанын тат басса, оны тек кітап кетіре алады. Әрине, асыл кітап, адал кітап. Ең бірінші – Құран! Екінші – хадистер! Ұлы классиктер. Қазақтың ұлы жазушылары. Кітап жем, су сұрамайды. Кітап – ғажайып қазына. Кітап – өмірсерік. Бір кем дүние...». «Шерхан жолы» туралы арнайы эссе жазған депутат Дархан Мыңбай: «Иә, ешқашан сызылып сөйлемейтін, еш уақытта иіліп сөйлемейтін, қандай жағдайда да белі бүгілмейтін, қай кезде де сөзі үзілмейтін Шерхан Мұртазаны қазақта білмейтін жан кемде-кем. Ондай бар болса, бір кем дүние. Уақыттың қадірін өлім түсіндіреді. Сондай уақыттың бір дәуірі – қазақ журналистикасындағы Шерхан Мұртазаның дәуірі. Сол дәуір де түгесілді. Сыры мен түйгенін Камал Смайыловқа жазып үлгермеген болса, Алланың әмірімен кәміл досына асықпай жеткізетін болар. Азан шақырып қойған «айдынды да айбарлы» есімін барша жұрттың есіне мықтап салып кеткен Қалтай Мұхамеджанның жанына барды. Анасы Айшаның образын асқан махаббатпен сомдап, ана затына бұрын-соңды болмаған ескерткіш орнатқанын жаһанға жария еткен Ақселеу Сейдімбектің аруағына жақындап, дамыл тапты. «Дулығалы нарға» балап, «қабыландай қаһарлы мінез танытып, қайсар тағдыр кешіп келеді» деп бағалаған Әбіш Кекілбайұлы сынды руханият сардарына мәңгілік серік болды» деген еді. Бұл жол – Шерхан жолы. Бұл жол – Тұрар Рысқұлов бейнесін асқақтатқан қаламгер жолы. «Қызыл жебесін» жата-жастана оқыған, әлі оқи беретін мәртебелі оқырман Шерхан Мұртазасын ұмытпасы анық. Тәуелсіз Қазақстанның тарихында ел үшін аянбай еңбек еткен, қаламгерлігі мен қайраткерлігі қатар өрбіген аяулы жанның ұзын сонар жолы жатыр. Ол – мәңгілік!Айым БЕКТҰР