Халықаралық баспагерлер қауымдастығының мәліметі бойынша, дүниежүзінде кітап шығару ең табысты бизнестің бірі саналады. Мәселен, кітап нарығының көлемі 151 млрд доллар болса, кино индустриясы – 133 млрд долларға тең. Соған қарағанда, шетелде кітап бизнесі кинодан қалыспайды деген сөз. Ал тәуелсіз 30 жылда қазақстандық кітап нарығы қалай қалыптасты?
Тәуелсіз қазақ кітаптары
Тәуелсіздік алған елең-алаң тұста баспалардың дені жекеменшікке өтіп кетті. Соған қарамастан мемлекет кітап басу ісіне ұдайы қолдау көрсетіп келеді. Тендер бойынша бөлінген қаржыға қол жеткізген баспалардың басты міндеті сол ақшаны игеру ғана. Ұлттық мемлекеттік кітап палатасының дерегіне қарағанда, елімізде 1 300-ден астам мемлекеттік және жекеменшік баспа бар. Оның 70 пайызға жуығы жылына кем дегенде 5 кітаптан шығарады. Белгілі жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Әлібек Асқар: «Тәуелсіздік алған алғашқы тұста кітап ісі, полиграфия саласы бос қалғандай күй кешкен. Елбасы 1992 жылы тамыз айында «Қазақтілді кітаптарды шығаруды қолдау» туралы Жарлық шығарды. Осы Жарлыққа байланысты 1992 жылдан бастап күні бүгінге дейін қоғамдық маңызы бар әдебиеттерге қаражат бөлініп келеді. ТМД-ның өзге мемлекеттерінде баспа, полиграфия ісі дағдарысқа ұшырап жатқан кезде, біздің елімізде баспаларды сақтап қалу маңызды болды. 1995 жылдың жаңа жылдық құттықтауында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: «Бізде полиграфия саласы өркендеп, оң нәтиже көрсетіп келеді» дегені де күні бүгінге дейін есімізде. Соңғы кездері «Кеңестік дәуірде баспалар мемлекетке алақан жаймай-ақ өзін-өзі асырап келді» деген пікірді жиі естиміз. Ол жылдары кітап тарататын екі бірдей жүйе: «Қазақкітап» пен «Қазтұтынуодағы» деген болды. Осы екі сала арқылы республиканың түкпір-түкпіріндегі ауылдарға дейін кітап жеткізу ісі жақсы дамыды. Нарық заманы келген кезде «Қазтұтынуодағы» тарап, кітап тарату ісі құлдырады. Ауылдарға кітап жетпей қалды. Артынша біраз жылдан кейін «Қазақкітап» деген ұйым да тарады. Екі бірдей тарату жүйесі тоқтағаннан кейін баспа саласы қиындыққа тап болды. Кітап таратылмағаннан кейін кітаптың таралымы да азайды» дейді. Кеңестік дәуірде бір кітаптың таралымы 10 мыңға дейін жетті. Ал таралымы үлкен болса, қаламақысы да көтеріледі. Қазір таралым азайған соң, қаламақы мөлшері де кеміген. Соған қарамастан, Үкімет кітап индустриясын құрдымға жібермеудің амалын істеп, мемлекеттен қаржыландыра бастады.«Мәдени мұраның» мәдени өнімдері
Жалпы, тәуелсіздік жылдарынан бері қарайғы кезеңде «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында 2003 жылдан бастап біраз іс-шаралар атқарылды. Шетелдегі архивтерден материалдар алып келдік. Реставрациялық, археологиялық жұмыстар істелді. Кітап нарығы дамыды. Мәселен, 2009 жылы бағдарлама аясында 56 аталым бойынша 168 мың таралыммен жалпы көлемі 1 605 баспа табақ басылған. Ал 9 аталым бойынша 450 баспа табақ өңделіп, қазақ тіліне аударылған. Аталмыш бағдарлама бойынша тарих, философия, педагогика, саясаттану, сәулет, экономика, құқық, археология және Қазақстанның этнографиясы мен мәдениетіне арналған кітаптар, энциклопедиялық сөздіктер, әлем әдебиеті классиктерінің қазақ тіліне аударылған көркем шығармалары бар. Солардың ішінде «Бабалар сөзі», «Қазақ әдебиетінің тарихы», «Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі қазақ халқының философиялық мұрасы», сонымен қатар Еуропа, Америка, Австралия, Африка, Азия және т.б. елдердің алдыңғы қатарлы әдеби шығармашылығын қамтитын «Әлемдік мәдениеттанулық ойлар», «Экономикалық классика», «Әлемдік философиялық мұра», «Әлемдік әдебиет кітапханасы» да тәуелсіздіктің жемісі.«100 жаңа оқулық» – қазақ ғылымының жаңа белесі
«Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында жүзеге асқан сәтті жобалардың бірі – «Жаңа гуманитарлық білім: қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық». Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бұл жоба жөнінде: «Ғылыми таным – заманауи ұлттың бәсекеге қабілетті болуының басты шарты. Жаңа оқулықтар білімнің нағыз энциклопедиясы болып саналады. Бүгінде оқу әдісі ғана емес, сондай-ақ оның мазмұны да маңызды. Осыған орай «Рухани жаңғыру» бағдарламасы бес жылға арналған жалпыұлттық білім беру ісін жүзеге асыруға мүмкіндік береді» деген еді. Расында, бұл жоба қазақ тіліндегі кітап индустриясына, ғылыми-көпшілік аударма ісіне жаңа серпін әкелді. «100 жаңа оқулықтан» басталған қадам түрлі ғылыми, ғылыми-көпшілік, әдеби және мотивациялық кітаптарды шығаратын жаңа ұйымдардың құрылуына мүмкіндік жасады. «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қорының атқарушы директоры Рауан Кенжеханұлы жоба басталған тұста: «ХХ ғасырдың басында Алаш қайраткерлері аудармамен көптеп айналысты. Бірақ ол кезде қазіргідей мүмкіндік болған жоқ. Қазір мүлде басқа уақыт, басқа мүмкіндік. Біз осы мүмкіндікті жіберіп алмауымыз керек. Мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалып жатыр. Сондықтан бұған атсалыса алатын орта жұмылуы қажет. Біз аударма ісін білетін мамандарға аса зәруміз. Бұл жоба – рухани жаңғыру деген ауқымды бағдарламаның құрамдас бөлігі. Кеңестер заманында гуманитарлық ғылымдар саясаттың қызметінде, идеологияның құралы болғаны белгілі. Зиялы ортаның көзқарастары мен құндылықтарына ықпалы зор осы білім салалары бізде әлі күнге дейін ескі сарыннан арылмаған. Жоғары оқу орындарындағы студенттердің 70 пайызы әлі күнге дейін ескі сарыннан арылмаған. Жоғары оқу орындарындағы студенттердің 70 пайызы қазақ тілінде оқиды деп марқаямыз, ал олардың не оқып жүргендеріне енді ғана ден қоя бастадық. Мұның сыртында, бұл оқулықтар қазақ тіліндегі гуманитарлық біліммен бірге қазақ тілінің өзін де өрге тартатын бастама деп білемін. Тіліміз халықаралық ғылыми лексикамен толығады» деген-ді. Оқулықтар гуманитарлық білімнің барлық бағытын қамтыды. Атап айтқанда, философия, әлеуметтану, психология, дипломатия, дінтану, лингвистика, семиотика, педагогика, ғаламтор психологиясы, мәдениеттану, антропология, журналистика, экономика, менеджмент, маркетинг, кәсіпкерлік, халықаралық құқық, интеллектуалдық құқық, кинотану, театртану, шығыс философиясы, көшбасшылық, медиа, этнография салалары бойынша 100 оқулық еліміздегі 130 ЖОО кітапханасына тегін таратылды.Балалар әдебиеті қалай дамыды?
«Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін сатып алу, басып шығару және тарату» кіші бағдарламасы аясында балалар әдебиетін басып шығарып, республика, облыстық кітапханаларға таратуда. Мәселен, 2017-2019 жылдарда 165 млн теңгеге 83 000 дана таралыммен балалар әдебиеті жарық көрді. Ұлттық мемлекеттік кітап палатасының ақпаратына сүйенсек, 2017-2020 жылдары отандық баспалардан 364 балалар әдебиеті жарық көрген. Олардың әрқайсысының таралымы – 1 000, 1 500 дана. Тәуелсіздік жылдарында балалар кітаптарының 70%-ы мемлекеттік тілде басылып шыққан. Бұдан бөлек, балалар руханияты мәселесі де назардан тыс қалған емес. Елімізде балалар әдебиетін тұрақты түрде басып шығарумен «Фолиант», «Аруна», «Алматыкітап», «Мектеп», «Балалар әдебиеті», «Балауса», «Кітап-Дәуір», «Шұғыла» баспалары және «Атамұра» корпорациясы айналысады.Айым БЕКТҰР