16 сәуірде Президент Жарлығымен 63 жастағы Алик Шпекбаев Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы қызметінен босатылды. Оның орнына Бас прокурордың орынбасары қызметін атқарған Марат Ахметжанов тағайындалды. Алайда Шпекбаев демалысқа кете ме, әлде жаңа қызметке тағайындала ма, ол жағы белгісіз.
5 жылдық белес
Елімізде тамыры тереңге жайылып кеткен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізу жүйесінде Алик Шпекбаев 2014 жылдан бері еңбек етіп келді. Ол 2017 жылдың желтоқсанында Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы қызметіне тағайындалды. Сол жылы бірден мемлекеттік қызметкерлерге жалақы есептеудің жаңа жүйесі енгізілді. Жаңашылдық қызметті бағалаудың факторлық-балдық шкаласын қолдану қарастырылды. Одан кейін шенеуніктерге қарсы істер күшейтілді. Алик Шпекбаев «Сыбайлас жемқорлыққа мүлдем төзбеушілік» саясатын басшылыққа алған тұста бірқатар жоғары лауазымды азамат абақтыға тоғытылды. Орта есеппен бір жылдың ішінде 1 700 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркелсе, оның жартысына жуығы пара алуға қатысты болды. Сонда шенеуніктердің заңға қайшы әрекеттерінен келтірілген шығын көлемі ондаған миллиард теңгеден асып кеткен. Ал сотталғандар қатарында министрлер, облыс әкімдері мен олардың орынбасарлары, жауапты хатшылар, елшілер, судьялар мен түрлі қызметтегі шенеуніктер болды. Сол сәтте халық арасында абақтыға жабылған бұрынғы министрлер мен әкімдердің көптігі «түрмедегі Үкіметті құруға жетерліктей» екені туралы қалжың тарады. Сондай-ақ 2017 жылы борышкерлердің шетелге шығуының айналасында жемқорлық фактілерінің жүйесі байқалып, жеке сот орындаушылардың жұмысы күмән тудырды. Алик Шпекбаевтың айтуынша, сот орындаушылардың 3/2 бөлігі – жеке. Сондықтан оларға жемқорлыққа қарсы заң жүрмейтін көрінеді. «Азаматтардың шетелге шығу қажеттілігінің басы-қасында парақорлықтың тұтас жүйесі тұр. Бұл сот орындаушылар үшін өзіндік бір қосымша қаражаттың көзіне айналған. Мысалы, ШҚО-да Жаңасемей өңірлік сот актілерін орындау бөлімінің басшысы шетелге шығуды тыюды алып тастауды жеделдету үшін 160 мың теңге көлемінде пара алған. Жалпы, жылына 20-ға жуық сот орындаушы түрлі құқықбұзушылыққа барғаны үшін темір торға тоғытылады», – деді Алик Шпекбаев. 2018 жылы Алик Шпекбаев министрлерге жемқорлықты ашып айтуды ұсынды. Сол жылдың маусымында жемқорлық туралы хабарлағандарға 240 мың теңге берілетіні, бірде-бір қоңыраудың қараусыз қалмайтыны уәде етілді. Сыбайлас жемқорлыққа қатысты ақпаратпен бөліскен азаматтарға құпиялылық пен құқықтық қорғауға кепілдік берілді. Ал 2020 жылы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Алик Шпекбаев жемқорлық фактілерін хабарлаған адамға берілетін сыйақының мөлшері өскенін мәлімдеді. Сөйтіп, жемқорлық фактісі туралы хабар берген адам параның 10 пайызына дейінгі сыйақысын ала алатын болды. Бірақ ол үшін ұсталған адамның кінәсі сотта дәлелденуі керек. Үкімет қаулысына сәйкес, макси(малды сыйақының мөлшері 10 миллион 600 мың теңге көлемінде белгіленді. 2018 жылдан бастап Алик Шпекбаев әлеуметтік желінің белсенді пайдаланушысы атанды. Ол өзінің Facebook-тегі парақшасында мемлекеттік қызметкердің қандай болуы керегін жазды. Әсіресе, той-думандардан бас тартып, мерекені жарысқа айналдырмауға кеңес берді. Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі екіге бөлінген соң, яғни 2019 жылдың маусымында Шпекбаев Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы болды. Сол жылы ол сыбайлас жемқорлық туралы арызданушылардың қай облыстарда көп екенін мәлімдеді. Жыл қорытындысы бойынша, мемлекеттік органдармен қоса, сыбайлас жемқорлыққа бейім келетін квазимемлекеттік секторда 324 құқықбұзушылық тіркелген. Сыбайлас жемқорлықпен айналысқан 196 адам жауапкершілікке тартылса, олардың 82-сі – әртүрлі деңгейдегі басшылар. Нақты айтқанда, квазимемлекеттік сектор ұйымдарының арасында жемқорлыққа ең бейім «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ қызметінде 45 азаматқа қатысты 81 жемқорлық қылмыс тіркеліп, оның 34-і сотталды. Пара сомасы 100 мыңнан 5 миллион теңгеге дейін жеткен. Мұндай фактілер Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Қостанай, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан облыстарында анықталды. Сонымен қатар агенттік мамандарының алыс-жақын шетелдерде жасырынған 33 азаматты іздестіріп жатқаны айтылды. «Соның 21-і Еуропа елдерінде жасырынып жүр. Біз тиісті жұмыстарды жалғастырып жатырмыз», – деді Алик Шпекбаев.Пандемия мен дағдарыстан құтқаратын қаржы ұрланды
Негізінен, былтыр басталған коронавирус пандемиясы іс жүзінде денсаулық сақтау саласынан бастап цифрландыруға дейінгі сыбайлас жемқорлық індеттерінің бетін ашты. Елде емі табылмаған екі індет болса, соның бірі – алты құрлықты абдыратқан коронавирус, екіншісі – жең ұшынан жалғасып жатқан жемқорлық еді. «Пандемия кезінде халық билікке үміт артып, қамқорлық пен көмек күтіп отырғанда кейбір арсыз шенеуніктер мен топ-менеджерлер заңнан да, Құдайдан да қорықпай, лауазымын қалтасын толтыру үшін пайдаланып, жүйелі түрде пара алды. Бюджет қаржысын жымқырды. Халықтың қайғы-қасіреті арқылы баю – сатқындық пен адам өлтірумен тең» деп салды сонда Алик Шпекбаев. 2020 жылы сыбайлас жемқорлық үшін қамауға алудың басым бөлігі медицина саласына қатысты болды. Бұл саладағы 4 жоғары лауазым иесіне қатысты тергеу жүрсе, олардың қатарында бұрынғы Денсаулық сақтау министрі Елжан Біртанов та бар. «Пандемиямен байланысты 100 қылмыстық іс тіркелді. Оның жартысына жуығы дағдарысқа қарсы шараларға бөлінген қаражатты жымқыру», – деді Алик Шпекбаев. Міне, соның салдарынан қаншама жұрт дәрі-дәрмектен қағылып, тыныс алдыратын аппаратқа қол жеткізе алмай, көз жұмды. Ал Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі, Білім және ғылым министрліктерінде 2 қылмыстық іс тергелді. Соның алдында ғана Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің басшысы Асқар Жұмағалиев коронавируспен күрес жұмысын дұрыс ұйымдастыра алмағаны үшін Президенттен сын естіп, қызметінен кеткен болатын. Бір қызығы, министр жұмысынан кете сала ол басқарған ведомствоның жай қызметкері емес, жоғары лауазымды шенеунігі ақша жымқырды деген күдікке ілінді.Арқаны кеңге салатын шама жоқ
Былайша, Алик Шпекбаевтан енді жүзеге асыратын тың идея артылмаған сияқты. Жаңа басшы Марат Ахметжанов сол ескі сүрлеумен жүре ме, әлде тыңнан түрен сала ма, ол жағы – уақыт еншісінде. Әйтпесе, Шпекбаев жоғарыда шолып өткендерден бөлек, «қарамағындағы қызметкер үшін әрбір басшы жауапты», «Адалдық алаңы», «жемқорлықпен күрестің басты 4 бағыты», «жемқорлыққа қарсы 7 басымдық», «жемқорлыққа белшесінен батқан салалар», «2021 жылдан бастап мемлекеттік қызметшілер, депутаттар мен судьялар үшін шетелде банк шоттарын иеленуге тыйым салуды енгізу» дегендей схемалар бойынша да біраз жұмыс жүргізіп бақты. Оның ішінде еліміздегі білім, ауыл шаруашылығы және денсаулық сақтау саласының жемқорлыққа белшесінен батқанын атап өткен жөн. Соларды анықтау нәтижесінде былтыр қазынаға қайтарылған қаражат көлемі 50 миллиард теңгеден асыпты. Биылғы жылдың басында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев шығын орнын толтыру және жосықсыз шығындардың алдын алу бойынша агенттік жұмысының экономикалық ықпалын оң бағалап, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді күрес жүргізгені үшін ведомство басшысын мақтады. Өйткені агенттік қазір сыбайлас жемқорлыққа қарсы 80 мыңға жуық белсенділер мен еріктілердің қолдауына ие екен. Ал жаңа басшы Марат Ахметжановқа келсек, ол 2016 жылдың маусым айынан бері бас прокурордың орынбасары қызметін атқарған. Оған дейін Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Атырау облысы бойынша департаментіне жетекшілік етті. Бүгінде билік парақорлықпен күресетін көптеген бағдарлама ұсынса да, Қазақстан әлемдік жемқорлық индексінде парақорлық жайлаған елдердің қатарында тұр. Ресми мәлімет бойынша, былтыр республика деңгейіндегі 34, облыс деңгейіндегі 72, қала және аудан деңгейіндегі 89 басшы қылмыс жасағаны үшін жауапқа тартылған. Сондықтан Ахметжановтың да «арқаны кеңге салатын» шамасы болмауы тиіс.Еркеғали БЕЙСЕН