Қазақта үш жыраулық мектеп бар: Жетісу, Сыр бойы және Батыс мектебі. Батыс мектебі дегеніміздің өзі Маңғыстау, Жайық және Ақтөбенің жыраулық үрдісі. Қашаған, Сүгір, Сәттіғұл, Мұрат, Махамбет, Сатай, Кердері Әбубәкір, Өтім жырау, Қосым жырау, төртқара Теңізбай жырау және тағы басқа жыраулар осы Батыс мектебінің негізін құрайды. Ал Жетісу мен Сыр бойы мектептерінің мақамы бөлек. Әр мектепті жалғап жүрген жыршылар да жетерлік. Олардың көбі орындаушылар ғана. Қазір жыраулар мектебін жалғаған нағыз жыраулар бар ма?
Рас, кеңес дәуірінде жыраулар да көп қуғын-сүргінге ұшыраған. Асып-атып, тоз-тозын шығарған. Жыршылардың айтуынша, бір ғана Қазалының өзінен он жырауды итжеккенге айдаған көрінеді. Содан болар, балаларына домбыра ұстатпауға тырысты. «Домбырасы құрысын. Ұстама» деп ат-тонын ала қашқан отбасылар да болыпты. Домбыра ұстағанның көбін кеңестік идеология мазақ етіп, қорлауға тырысқан. Жыраулардың ел алдындағы абыройын да түсіруге тырысқан екен. Кеңестік зұлмат жылдарында жыраулық мектеп те жойылудың аз-ақ алдында қалған еді. Ол заман қазір келмеске кеткен. Бұрынғыдай қудалап, қуғын-сүргінге ұшырап жатқан жоқ. Жыраулық мектептің бүгінгі дамуы қандай? Белгілі дәстүрлі әнші Ерлан Төлеутай «қазір жыраулар мектебі деген жоқ, тек жыршылар ғана бар» дейді. Ал осы саланы зерттеп жүрген публицист Қошан Мұстафаұлы «бүгінде біз қолына домбыра алып, бес-алты терме, екі-үш жырды жатқа айтқан адамды жырау деген үрдіске айналдырып алдық» дейді. «Біздің ғалымдарымыздың зерттеу, негіздемелері бойынша, заманында жыраулар хан ордасында жүріп, мемлекет басқару ісіне тығыз араласқан. Хандар мен батырларға, халқына ақыл-өсиет айтқан, болашақты болжаған дуалы ауыз, хандардың ақылгөй кеңесшісі болған. Мысалға: Қазтуған жырау – қолбасы батыр, Доспамбет – жорықшы жырау. Жиенбет жырау – Есім ханның әскербасы батырларының бірі әрі жорықшы жырауы. Марқасқа Ақтамберді рубасы көсемі әрі әскербасы батыр болғаны белгілі. Жорық жыраулар соғыс кезінде ханның әскери кеңесіне қатысып, жауынгерлердің рухын көтеретін жырлар айтқан» дейді. Оның айтуынша, ел аузында Көмекей әуле атанып кеткен Бұқар жыраудың жөні де, жолы да бөлек. Қошан Мұстафаұлы: «Абылай ханның кеңесшісі әрі ақылшысы Бұқар жыраудың Абылайға мадақ жырында: «Сарыарқаны сайрандап, Кең даланы ен жайлап, Алшаңдап жүрген ханым -ай! Еліңе тұтқа болып ең, Разы қылып бәрін- ай. Абылайлап ұран салғанда Алды-артына қарамай. Беттесуге жарамай, Қашушы еді жауың-ай», – деп ризашылық білдірсе, енді бірде: «Ай, Абылай,Абылай, Сені мен алғаш көргенде Тұрымтайдай ұл едің. Үргеніште жүр едің, Үйсін Төлебидің Түйесін баққан құл едің» деп ашына сөйлеуі – бұл жырауларға тән қасиет. Демек, жырау өзі ақын, өзі жыршы, өзі жанынан өлең-жыр шығарып айта алатын, өзі шешен, болжағыштық қасиеттері бар көреген, тарихи жырларды да айтып, батырларға рух беретін жорыққа бірге шығатын батыр, бойына бірнеше өнерді тоғыстыра білген, ақты ақ, қараны қара деп айта алатын ұлы тұлға болған. Осыдан ол дәуірдегі бірінен-біріне жалғасқан жыраулық мектептің қандай болғанын бағамдай беріңіз. Ал біздің бүгінгі бейбітшілік заманда жорықшылығы болмаса да, басқа ұлы қасиеттер бойынан табылатын қасиеттері болса құба-құп» деген пікірді алға тартады. «Бұл үрдіс неге жоғалды?» деген сауалымызға: «Қазіргі жыршыларды жыр орындаушылар десек, жарасар еді. Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында, Астана Қазақ ұлттық өнер университетінде, Қызылорда Қорқыт ата атындағы университеттерде дәстүрлі ән кластары бар. Сонда жыраулар, жыршылар тақырыбынан дәрістер өтіп, шәкірттер дайындап жатыр. Осылардың ішінен халқының сөзін сөйлейтін, ұлы жыраулардың жолын жалғастырушылар шығады деп үміттенейік» деп отыр. Жыршы, ҚазҰӨУ-нің оқытушысы Ерболат Шалдыбеков жыраулық мектепті жалғап жүрген жыршылардың көп екенін айтады. Ал жыр алыбы Жамбыл секілді, Қашаған, Сүгір, Доспамбет, Ақтанберді, Қазтуған, Бұқар жырау секілді жыраулар жоқ деп отыр. «Қазір жыршы ретінде орындаушы көп. Өзі ақын, өзі жырау, өзі шешен адамдар өте сирек. Қазір айтыс ақындары бар. Бірақ олардың өзі арнау айтуы мүмкін. Бірақ айтыс ақындарының өзі Бұқар, Қазтуған, Жамбыл, Сүйінбай және тағы басқа жырауларымыз секілді дәстүрді жалғап жүрген жоқ. Сыр өңірінде жыршысы да, орындаушысы да өздерін жыраумыз деп сөйлейді. Жырау дегеніміз – өзі шығарған, яғни суырып салған өлеңін орындайтын адам. Қазір жыршылар Базар жыраудың немесе Тұрмағамбеттің сөзін жаттап айтады. Бірақ «біз жыраумыз» дейді. Негізі, түп-төркінінде жырау деген Сүйінбай, Жамбыл, Бұқар, Кете, Базар, Тұрмағамбет болуы керек. Біздің кемшілігіміз сол – жырау мен жыршының айырмасын ажырата алмай жатамыз. Қазір бізде орындаушылар көп. Жыраулық мектеп дегеніміз – бұрынғы мектепті жалғастырушылар ғана. Үш мектептің өкілдері шығарған өлең, жырды жалғап келеміз. Әрине, ақын жоқ деп айтуға болмас. Айтыс ақындары баршылық. «Сен тұр, мен атайын» дейтін мықтылар да жетерлік. Жастардан да мықты-мықты айтыс ақындары шықты. Бірақ олар өз заманына сай «айтыс ақындары» болып жүр. Арасында біз естімей қалған, бірлі-екілі туындылары бар болуы мүмкін. Ақындардың жазған арнау-термелерін термешілер орындайды. Бірақ Бұқар жырау, Шалкиіз, Доспамбеттің заманындай жыр айтатын жыраулар жоқтың қасы. Бізде ұлттық фольклор бар. Сол ұлттық фольклорға жететін туынды бар ма қазір? Дәл соған жетпесе де, соған жетеқабыл дүниелерді таба алмаймыз. Олардың айтқан ойы, түйдек-түйдек жырларын қазір айта алмайтын секілдіміз» дейді. Қазір қолына домбыра алып, суырып салып, өлеңді төгіп-төгіп жіберетін қасиет айтыс ақындарында бар. Бірақ оларды «жырау» деп сеніммен айта аламыз ба? Белгілі фольклортанушы ғалым Берік Жүсіпов: «Жырау мен жыршының әлеуметтік функциялары екі басқа. Жыраулар – жазба әдебиет үрдісін қалыптастырған кітаби ақындар мен халық ауыз әдебиетінің байырғы өкілдері. Ал «жыршы» деген жалғыз қазыққа байланып жүрген орындаушылық тип өкілдерін әлеуметтік қызметін саралай келе «жыршы» және «эпик жыршы» деп екі топқа бөліп қарастырған дұрыс» деген екен.Гүлзина БЕКТАС