Қазіргі қымбатшылыққа әсер еткен негізгі факторлардың бірі бензиннің қымбаттауы екені анық. Жанар-жағармай қымбаттаса, бәрінің бағасы аспандап кететіні әуелден белгілі әрі үйреншікті жайт. Елімізде әр жыл сайын, тіпті маусым сайын бензин бағасы өсетіні де жасырын емес, десек те бұл жолы қымбатшылық пен тапшылық қатар байқалып отыр.
Әр маусым сайын бензин құны не себепті көтеріле береді? Қандай факторлар әсер етіп отыр? Жалпы, бағаны бақылауда ұстауға не кедергі?
Бензин неге тапшы?
Қазір АИ-92-нің бір литрі 169 бен 186 теңгенің арасында сатылып жатыр. Ұлттық статистика бюросының ақпаратына сүйенсек, ақпан айында ғана бензин бағасы 0,5 пайызға қымбаттаған. АИ-92 бензинінің орташа бағасы – 151,3 теңге, АИ-95 – 172,3, АИ-98 бензині 191,4 теңгеге жеткен. Одан кейін сәуірде де баға тағы өсті. Мәселен, Атырауда ең көп тұтынылатын АИ-92 бензинінің 1 литрінің бағасы 154-тен 172 теңгеге жетті. Кейбір жерлерде, тіпті 200 теңгеден де сатылды. Ал Маңғыстау облысында одан 8 теңгеге төмен болса, Батыс Қазақстанда 170 теңге болды.
Ал өткен аптада Қызылордада төрт күн бойы бензин тапшы болған. Кейіннен жағдай дұрысталды, бірақ бензин бағасы тағы да бірден аспандап шыға келіпті. Мәселен, бір апта бұрын 168 теңгеден сатылған АИ-92 бензині 179 теңгеге күрт көтеріліпті. Ал енді Оңтүстік Қазақстанда, оның ішінде Шымкентте де тапшылық сезіліп жатыр. Тұтынушылардың орынды реніші мен наразылығын тудырған бұл жағдайға не себеп болды? Энергетика министрлігі Мұнай өнеркәсібі департаменті директорының орынбасары Талғат Құрманбаевтың түсіндіруінше, қазір мұнай өнімдерінің ішкі нарығындағы баға реттелмейді. Ол сұраныс пен ұсыныс негізінде анықталады.
– Ел бойынша АИ-92-нің бағасы литріне 154 теңгеден 172 теңгеге дейін өзгереді. Резервте мұнай жеткілікті. Министрлік жетіспеушілік пен тапшылық болмауы үшін барлық жағдайды қарастырып жатыр, – деді ол.
Министрлік өкілі жанармай бағасының күрт өсуіне себепші болған бірнеше жайды атады. Мәселен, еліміздегі екі мұнай өңдеу зауытында жоспарлы жөндеу жұмыстары жасалып жатыр. Одан өзге, импорттық шикізатқа тәуелділік және экономикалық дағдарыс болған. Талғат Құрманбаевтың баяндауынша, ол бүгінгідей бәсекелестік пен нарықтағы сұраныстың жоғарылаған кезеңінде қалыпты жағдай саналады. Мұның бәрі бағаның өсуіне себеп болған. Алайда Энергетика министрлігі мұны әдепкі жағдай деп есептейді екен.
Осы орайда Energyprom мониторинг агенттігі әртүрлі елдердің бензинге қолжетімділігін бағалау бойынша рейтинг құрастырған. Онда орташа айлық жалақыға (салық төлемінен артылған жалақы көлемі) қанша бензин сатып алатыны ескерілген. Қазақстан рейтингтегі 106 елдің ішінде 35-орында. Бізде орташа айлық жалақыға мың литр бензин сатып алуға болады. Бірінші орында Қатар (7,3 мың литр), екінші орында Кувейт (5,8 мың литр), үшінші орында АҚШ (5,2 мың литр) тұр.
Жалпы, әлемде бензиннің орташа бағасы біздің валютамен есептегенде 508 теңге екен. Ең қымбат отын Гонконгте. Бір литріне – 1 070 тг. Ең арзан бензин Венесуэлада литріне – 8.544 жарым теңге. Халықаралық кестеде Қазақстандағы бензиннің бағасын литріне 186 тг деп көрсетіпті.
Шиеленіскен ахуал
Елімізде бензин өндіретін үш ірі компания бар: «ПетроҚазақстанОйлПродактс» ЖШС, Павлодар мұнай-химия және Атырау мұнай өң-деу зауыты. 2020 жылғы қаңтар-желтоқсан аралығында осы компанияларда 4,5 млн тонна бензин өндіріліпті. Бұл ішкі нарық сұранысын қанағаттандырып қана қоймай, сыртқа экспортталған. Импорт 1,7 мың тоннаға дейін қысқарған. Ал сыртқа сатылған бензин көлемі – 516,3 мың тонна. Бұл 2019 жылмен салыстырғанда 9,6 есе көп. Ал елімізде 4 миллион тонна бензин сатылыпты.
Қазір отандық жанармай бекеттерінде баға отынның маркасына байланысты литріне 2-10 теңге аралығында қымбаттаған және баға өсімі әлде де жалғасады деген болжам бар. Сарапшылардың сөзінше, еліміздегі бензин бағасы әлемнің біраз елінен төмен. Мұндай төмен баға елдегі жанар-жағармайдың шекаралас елдерге белсенді тасымалдануына жол ашып, өзімізде бензин тапшылығын тудырады екен.
Ал экономист-сарапшы Мақсат Халық бензин бағасының мұнай бағасына бағынышты емесін айтады.
– Мұнай қымбаттаса, бензин қымбаттайды, мұнай арзандаса неге бензин арзандамайды деген пікірді жиі естиміз. Бірден айтайын, бұл – жаңсақ пікір. Біріншіден мұнайдың құрамында бензиннің үлес салмағы өте төмен. Екіншіден, бізде дәл осы АЗС саласы ұзақ жылдар бойы субсидия мен датацияда отырғанын біреу білсе, біреу білмейді. Яғни, АЗС стансаларындағы баға – нарықтық баға емес, бұл бүгінге дейін мемлекет тарапынан реттеліп қойылып отырған баға. Бұған біздің бензиннің бағасы бойынша әлемдік рейтингте, әлемдегі ең арзан бензин бағасы бойынша алғашқы ондықта тұрғанымыз дәлел бола алады. Басқа рейтингтерде көш соңынан көрініп жатсақ, дәл осы рейтингте әлемде алтыншы орында екенбіз.
Globalpetrolprices.com сайтында апта сайын әр елдегі газ, бензин, дизель бойынша рейтинг жарияланып отырады, соған сәйкес бірінші орында – Венесуелла – 8,67 теңге, Иран – 25,98 теңге, Ангола – 110,43 теңге, Алжир – 150,39 теңге, Кувейт – 150,81 теңге және Қазақстан – 171,6 теңге. Мұнайға бай саналатын елдерде, мәселен Катар – 220 теңге, Сауд Арабиясы – 246,23 теңге, Біріккен Араб Әмірліктері– 256,12 теңге. Көршілес елдер бойынша, Қырғыз Республикасы – 253,07 теңге, Әзербайжан – 255,02 теңге, Ресей – 272,79 теңге, Өзбекстан – 289,72 теңге, Беларусь – 312,03 теңге.
Ал енді бензин ең қымбат елдер мұнайға бай деген Норвегияның өзінде 865,01 теңге, Нидерланд елінде – 895,67, Гонконг – 1059,04 теңге. Бұл бағалар АИ-95 бензині бойынша есептелген. Неге АИ-92 емес? Себебі әлем бұрыннан таза бензинге көшкен және кейінгі шығарылып жатқан көліктерге де АИ-95 бензинін құюға кеңес беріледі. Әлем бойынша орташа баға – 489,12 теңге.
Еліміздегі бензиннің арзан болуы бір жағынан мақтаныш, ал екінші жағынан әлемдік интеграция жағдайында Еуразиялық экономикалық одақ пен Дү_ниежүзілік сауда ұйымының қойып отырған өздерінің талаптары бар. Сол келісімдерге сәйкес 2016 жылдан бастап Қазақстан бензин нарығындағы бағаны да еркін айналымға жіберуі қажет. Осыған сәйкес бензиннің қымбаттап жатқаны – заңдылық.
Өткен жылдарда Ресейдегі бағаның жоғары болуына байланысты еліміздің солтүстік, батыс аймақтарындағы бензин көрші елге өтіп кеткені белгілі, салдарынан бір жылдарда тапшылық та болған.
Негізі бағалар өткен жылы өсуі керек еді, бір жыл бойы елімізде бензин өз құнынан төмен сатылып келген. Мысалы, біздің Мұнай өңдеу зауыттарына мұнай бағасы барреліне шамамен 30 АҚШ долларымен, яғни әлемдік бағадан екі есе төмен жеткізіледі. Егер шикі мұнай баррелін литрге ауыстырсақ, қазақстандық мұнайдың бір литрі әлемдік нарықта шамамен 170 теңге тұрады, ал бензин қазір литріне осы бағаға жақындап қалды. Яғни, дайын өнім мен шикізаттың бағалары шамалас. Тіпті, ұзақ уақыт бойы өз құнынан төмен бағада сатылып келген. Яғни, мұнайдың да, кез келген тауар сияқты өз құны бар және ол жыл сайын валюта бағамына, инфляцияға, соның ішінде жалақының өсуіне байланысты өсіп отыруы қажет.
Сонымен қатар 2019 жылдың соңында Үкімет бензинді көтерме және бөлшек саудада сатуға акциз салығын көтерді. 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап бұл жоғары акциздер қолданысқа енді: өндірушілер бензинді көтерме саудада өткізуге арналған акциз тоннасына 10,5 мың теңгеден 24,4 мың теңгеге дейін, ал бензин өндірушілерге бөлшек саудада өткізуге 11,2 мың теңгеден 24,9 мың теңгеге дейін ұлғайды. Бензин құны сегіз теңге болатын акциз 18 теңгеге дейін өсуі тиіс. Бірақ жаңа жылдан бастап жанар-жағармай құю бекеттеріне баға көрсеткіші 10 теңгеге өскен жоқ, мұны «ескі» қорлардың жаппай сатылуымен немесе нарық қатысушылары маржасының төмендеуімен түсіндіруге болады.
Негізгі фактор – нарық пен нарықтық қатынастар. Қазақстанның мұнай өңдеу зауыттарына ірі көлемде мұнай жеткізушілер сатушы ретінде қатысты. Бүгінге дейін жылдар бойы көтерме бағаның өсуін тежеп келген осы кәсіпорындар болатын. Биржадағы сауда қандай өзгеріс әкелді? 6 сауда сессиясында АИ-92 бензиннің көтерме бағасы 30% өсті. Ешқандай алыпсатарлық әрекет болған жоқ. Нарықтың барлық ойыншысына мүмкіндік теңдей ұсынылды. Сатушы сатып алушыны көрмейді, сатып алушы кімнен сатып алатынын білмейді.
Келтірілген мәліметтерге сәйкес, бензин бағасының өсуінің нақты себептерінің бар екенін көруге болады, – дейді сарапшы. Ал экономист Рашид Жақсылықов бензин бағасының өсуінің нақты 3 себебін айтты. Бірінші себеп – кезінде еліміздегі мұнай өңдейтін зауыттарға инвесторлар есебінен модернизация жасалған екен, ал енді ақшаны қайтаратын кез келді. Екінші себеп – ұлттық валютамыздың құнсыздануына байланысты мұнай саласы өз жұмысшыларына табысты индексациялауы тиіс. Ол да қосылған құнға іреді. Үшінші фактор – Еуразиялық экономикалық одақтағы елдер үшін бірдей баға белгіленуі керек. Сондықтан да алдағы уақытта жанар-жағармай бағасы одан ары өспесе, кемімейтін көрінеді. Бір анығы – бензин енді арзандамайды. Ал экономикалық нарықтың заңына сай болмаса да, елімізде бензин бағасы азық-түліктің қымбаттауына әкеліп отыр. Осының барлығы жүйелі жұмыс пен қатаң бақылауды қажет ететіні анық.
МадиярТӨЛЕУ