Елімізде есту қабілеті нашар балалардың қатары көбейген. Мұндай балаларға арналған арнайы мектептер бар. Тіпті, мүмкіндігі шектеулі жандар үшін арнайы орталықтар да бар. Бірақ олардың қатары көп емес. Алайда пандемия мұндай орталықтарға кері әсерін тигізген жоқ па? Олардың жұмысы қалай жүріп жатыр?
Осыдан үш жыл бұрын белгілі әнші Кенжебек Жанәбілов мүмкіндігі шектеулі балаларға арнап арнайы орталық ашқан. Орталық көбіне есту қабілеті нашар балалардың шығармашылығын дамытуға арналған. Аталған орталықта әу баста 40 бала білім алған болса, қазір олардың саны едәуір артқан. Орталықта сурдопедагогтер қызмет етіп, балаларға домбыра, вокал өнерін үйретуді бастаған еді. Одан бері де үш жыл өтті. О баста Кенжебек Жанәбілов «Біздің орталықта есту қабілеті төмен, кахилярлы имплант салынған балалармен жұмыс істеледі. Мен бұл проблеманы өз басымнан өткіздім. Менің үлкен ұлым құлағы естімейтін болып дүниеге келді. Біз 7 жасына дейін көп уақыт созып, жүріп алдық. Миына дыбыс келмеген соң адамның миы ұйықтап қалады екен. Кахилярды имплантты 6,5 жасында орнаттық. Содан бастап баламыз мектепке барды, аттарымызды айтады» деген еді. Балаға операция жасап, құлағына кішкентай аппарат орнатып бергеннен кейін ата-ана міндетті түрде мамандармен де, баласымен де барынша көп уақыт жұмыс істеуі керек. Кенжебек бұл іске оңай келмегенін айтады. «Егер ата-ана дұрыстап айналыспаса, баланың сөйлеп кетуі қиын, себебі ол адаммен қарым-қатынас жасамаса, не сөйлейді? Бала сөйлеп кетуі үшін операцияны үш жасқа дейін жасау керек екен. Үш жастан кейін бала естімесе, оның миы ұйықтап қалады екен. Сосын оны дамыту қиын болады. Мектепке тоғыз жасында операция жасатқан бір қыз келді. Аты – Іңкәр. Сол қыз үйден кейін барсам, өз атын айтып, анасы мен әкесінің атын айтып қалыпты. Сол кезде қуаныштан көзіме жас келді. Анасы да ыстық ықыласын білдіріп жатыр. Сол кезде бойымды бір рахат сезімі биледі. Жүрегім жылып, бұл істі босқа жасап жүрмегенімді сезіндім», – дейді әнші. Қазір орталықтың жай-күйі қандай? Соны білмек болып, әншіге қоңырау шалдық. Қоңырауды әншінің өзі емес, бауыры көтерді. Пандемия басталғалы орталықтың жұмысы тоқтап тұрғанын, негізінен бала саны артқанын, көпшілік мұны емдеу орталығы деп шатастырып алатынын айтады. «Бұл орталық ақылы емес, тегін. Мұны мектеп деп айтсақ та болады. Одан бөлек, вокал, домбыра үйретеді. Сөздерді қалай айтуды үйренеді. Күніне бала екі-үш сағат орталыққа барып, дайындалады. Бұл емхана емес. Логопед, сурдопедагогтер жұмыс істейтін орталық. Мұнда балалардың тілін жаттықтырады, әріптер жаттайды. Ойын дамытуға көмегін тигізеді. Келешекте бұл орталықты үлкен мектепке айналдыру жоспарда бар. Мектеп-интернет ашсақ деп отырмыз. Қазір пандемия болған соң, бұл жоспарымыз уақытша тоқтап тұр. Өйткені мұндай балалармен мұғалімдер онлайн жұмыс істей алмайды. Бұл орталыққа көбіне кахилярлы имплант салдырған балалар келеді. Орталықтың жұмыс істей бастағанына үш жылдан асты», – дейді әншінің інісі. Кейбір деректерге қарағанда, елімізде 200 000-нан астам адам есту қабілеті шектеулі жандардың тізімінде тұр. Республика бойынша мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған 24 мектеп бар. Оның үшеуі – Алматыда, екеуі – Шымкентте, қалғандары әр облыс орталығында орналасқан. Соның бірі – Алматыдағы «Үміт» мүгедектерді қолдау орталығы. Орталықтың ашылғанына 14 жылдай болыпты. Орталықты ашуға Аманбике Ерғалиеваның да басынан өткен жайт себеп болыпты. Өйткені оның ұлының сәби кезінде алған үшінші АКДС екпесі кері әсер етіп, құлағы естімей қалған. Қазір баласы отбасылы. Келінінің де құлағы естімейді. Екі немересінің біреуі есту қабілетінен айырылған. «Үміт» орталығының жетекшісі Аманбике Өсербайқызы да мұндай балалар қоғамнан алшақ кетпесе екен деп алаңдайды. Ол өзінің Baribar сайтына берген сұхбатында: «Мұндай балалар мектеп бітірген соң бірден жұмысқа орналасып кете алмайды. Өйткені бітіретін мектептерінің өзі толық емес, орта білім болып есептеледі. Сол үшін де колледжге ғана түседі. Бізде Кеңес дәуірінен қалған «құлағы естімейтін жандар көше сыпырушы, еден жуушы, тігінші, етікші деген кәсіптерді істеу керек» деген жаңсақ пікір бар. Қоғам оларға әлі дұрыс қарай алмай келеді. Мысалы, менің баламның мамандығы – шаштараз-стилист. Ал келінім Астанада аспаз мамандығы бойынша оқыған. Алайда екеуі де жұмыс таба алмады. Осы орталықтың негізінде балама шағын шаштараз да аштық. Бірақ бизнесі жүрмеді. Себебі құлағы естімейтін жандарға шашын ешкім сеніп тапсырмайды» деген екен. Мұндай жағдайлар жиі кездеседі. Мәселен, шымкенттік Айдардың (есімі өзгертіп алынды – ред.) туғанынан құлағы естімейді. Арнайы мектеп-интернетті бітірген соң етікші болып еңбек ете бастады. Келіншегі де тігінші. Екеуінің шағын бизнесі бар. Кейде жұмыстары жүреді, кейде тоқтап қалады. Пандемия басталғалы бері тіптен қиындап кетті. Соның өзінде ешкімге алақан жайып, қол қусырып отырған жоқ. «Шағын кәсібіміз жүріп кетсе, еш қиналмас едік. Кейде бізге мүсіркей қарайтындар өте көп. Сол дүние жанымызға батады. Біздің де қоғамнан бөлек өмір сүргіміз келмейді. Біздің де екі қол, екі аяғымыз бар пенде екенімізді ұқса дейміз. Құлағымыз естімей, сөйлей алмайтынымыз үшін кінәлі емеспіз ғой» дейді. Айдарға анықтама қағазына құлағы естімейтін мүмкіндігі шектеулі ІІІ топ деп жазып берген. Керісінше елімізде І, ІІ топқа берілетін мүмкіндіктер өте көп. Олар автобуста тегін жүре алады, адвокат, нотариустарды тегін қолданады. Баспана кезегіне тұруға да мүмкіндік бар. Ал ІІІ топтағыларға мұндай қамқорлық аз екенін айтады. Сол үшін де тіпті жұмысқа да орналаса алмайтынын айтып отыр. Жалпы, есту қабілетінен айырылу жағдайына жеткізетін түрлі себептер бар. Көбіне бала анасының ішінде жатқанда инфекциялық аурулармен, қан аздықпен ауырса, осындай жағдайға душар болуы мүмкін. Мамандар сондай-ақ жүкті кезінде ішетін кейбір антибиотиктер, химиялық құрамдағы дәрілер де баланы кемтар қылып тууға әсер ететінін айтып отыр. «Шетелде антибиотиктердің құрамын тексереді, жүкті әйелге қалай әсер ететінін байқайды. Ал бізде кез келген дәріні жазып береді. Дәрі адамға әртүрлі әсер етуі мүмкін. Мысалы, кішкентай балаға суық тиіп қалды делік. Анасы мен баласын емханаға апарып, жатқызады. Оларға дәрі егеді. Ол дәрінің балаға қалай әсер ететінін білмейміз», – дейді мамандар. «Бала тілі – бал» дейді. Баланың тілі үш жасқа дейін шығуы керек. Бала тілінің кеш шығуының үш түрлі себебі болуы мүмкін. Біріншісі – физиологиялық себеп. Мұны анықтау үшін маман баланың жақ сүйегі, ауыз қуысы, тісі мен тілінде қандай ақау барын тексеруі керек. Одан кейін – генетикалық себеп. Өйткені ДНҚ арқылы әке-шешеден берілуі мүмкін. Дер кезінде логопед көмегіне жүгінсе, мұның да шешімі бар деген сөз. Үшіншісі – психологиялық себеп. Бала құрсаққа біткен сәттен бастап анасының көңіл күйін бақылаған жөн. Егер бала үш жасқа дейін толыққанды сөйлей алмаса, маманның көмегіне жүгінген абзал. Кенжебек Жанәбілов де есту қабілеті төмен балаларға отаны үш жасқа дейін жасату керек дегенді тегін айтып отырған жоқ. Әрине, кейде ата-анаға қолдың қысқалығы да әсер етуі мүмкін. Қалай десек те, құлағы естімейтін балалар да қоғамның бір мүшесі. Оны бөлектеп, қоғамнан алшақтатуға болмайды. Мұндай балалар үшін ата-аналардың да ым тілін білуі маңызды. Бізде бұл сала мүлдем дамымай қалған. Өйткені елімізде қазақша үйрететін логопедтер жоқтың қасы. Сурдопедагогиканы да дамыту маңызды. Осы тұрғыда арнайы мектептер жиірек ашылса, нұр үстіне нұр болар еді.Айым БЕКТҰР