Бүгінде 2000 жылдық тарихы бар Тараз қаласы жаңа кейіпке енгені белгілі. Шаһарда қазір шығыстық сәулет үлгісінде көне қалашықтар бой көтеріп, құнды жәдігерлер құм астынан аршып, алынып жатыр. Соның бірі – 2011 жылы қазба жұмыстары басталған «Көне Тараз» қалашығы. Алғашқыда ауқымды жұмыстарды көрген көпшілік бұл маң ашық аспан астындағы теңдессіз саябаққа айналады деп сенген. Алайда арада он жыл өтсе де, қазба жұмыстары толықтай нәтижесін бермей, төрт мыңға жуық жәдігер сақталады деген музейдің қабырғасы көгеріп, құлағалы тұр.
Жалпы, «Көне Тараз» қалашығының қазба жұмыстарын бастау үшін бүтін бір «Төлебай» базары көшірілгенін жұрт жақсы біледі. Саудагерлер қарсылық танытса да, сол кезде жергілікті билік бұл маң тарихи тұрғыдан маңызды екеніне сендірген. Ал Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев арнайы келіп, «І-ХІХ ғасырлардағы ежелгі Тараз» ескерткішінің аумағын «Көне Тараз» тарихи-мәдени археологиялық саябағына айналдыруды тапсырған. Нәтижесінде, қазба жұмыстары қарқын алып, жеті қат жер астында жатқан көне Тараз қаласының қабырғалары мен қақпасы құмнан аршылған. Сондай-ақ көне шаһар көпестерінің де құнды жәдігерлері табылған болатын. Алайда қазір қазба жұмыстары тоқтап, ал оның шатырынан сорғалап аққан қар мен жаңбыр суы археологиялық еңбекпен табылған керуен-сарай, үй-жайлар, шеберханалар мен ең құнды саналған ортағасырлық моншаға нұқсан келтіріп жатыр. Қазба жұмыстары 2017 жылы тоқтап қалғанын ескерсек, енді бар дүниенің өзін қайта қалпына келтіру үшін тер төгуге тура келіп тұр. – Тараз қалашығы Ұлы Жібек жолы бойындағы көне қала саналатыны белгілі. Мұндағы зерттеу жұмыстары ең әуелі ХІХ ғасырда бастау алған. Сондай-ақ қалашықты орыс ғалымдары да зерттеп кеткен. Ал қалашықтағы ең ауқымды зерттеу жұмыстары 2011-2017 жылдары жүргізілгенін жақсы білесіздер. Бұл кезеңдегі археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде 4 мыңға жуық құнды жәдігер табылды. Олар қазір «Ежелгі Тараз ескерткіштері» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінде тұр. Қазба жұмыстары кезінде археологтар бұл маңнан 5 мәдени қабатты анықтады. Жалпы, ежелгі Тараз қалашығының орнын қазу кезінде екі қақпасы мен цитадель, екі үлкен керуен сарайы, екі медресе, бір хамам монша және Қоқан хандығы кезіндегі зындан топырақтан аршылды. 2015-2019 жылдары археологиялық орынды қайта қалпына келтіру жұмыстарын «Қазқайтажаңғырту» мекемесінің қалалық филиалы жүргізді. Ал 2017 жылы қазба жұмыстары тоқтады. Себебі белгіленген жоспар бойынша қалашықтың төртен бір бөлігі, яғни 10 гектары қазылды. Қазір қазба жұмыстарының жалғаспауына әлемдік пандемия себеп болып тұр. Десе де, 2022 жылдан бастап қазба жұмыстары қайта қолға алынады деп жоспарланып отыр. 2011-2017 жылдар аралығындағы археологиялық жұмыстарға ғалым Жұман Смайлов басшылық еткен болса, келесі жылы да бұл жауапкершілік сол кісіге жүктеледі. Қазба жұмыстарының екінші кезеңінде қай маңға археологиялық барлау жүргізілетіні әзірге белгісіз. Алайда біз топырақтан аршып алынған осынау құнды дүниелерімізді көзіміздің қарашығындай сақтауымыз қажет. Ол үшін облыстық тарихи-өлкетану музейінің ғимаратынан экспозициялық зал ашу көзделіп отыр, – дейді «Ежелгі Тараз ескерткіштері» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің ғылыми қызметкері Ұлжалғас Шайысхан.
Әрине, мұндай ауқымды бастама көтеріліп жатса, құба-құп. Алайда осы таңға дейін табылған 4 мыңға жуық жәдігерді тиісті деңгейде сақтап, туристерге ұсына алмай отырғанда екінші кезеңде табылған жәдігерлерді қайда қоймақпыз? Облыстық тарихи-өлкетану музейінен ашылатын бір залға мұнша көлемдегі бұйымдар сыя ма?
– «Көне Тараз» музейі археологиялық қазба жұмыстарынан табылған дүниелерді қою үшін салынғаны белгілі. Алайда қазір нысанның техникалық жағдайы қиын күйде. Облыс әкімдігі Құрылыс басқармасына ғимаратқа ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізіп беру туралы ұсыныс хат жолдадық. Алайда басқарма нысанға ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін пайдалануға берілгеніне 10 жылдан кем уақыт болмауы керегін айтты. Ал күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін 25 жыл өтуі тиіс екен. Осы мерзім өтпегенше ғимаратты жөндеу үшін бюджеттен бір тиын да бөлінбейді.
Жанға демеу болып тұрғаны «Көне Тараз» музейіне облыс әкімі арнайы ат басын бұрып, бюджеттен қаржы қарауға мүмкіндік болмаса, бұл мәселені демеушілер есебінен шешуді тапсырды. Қазір Құрылыс басқармасы осы мәселемен айналысып жатыр. Оған дейін құнды жәдігерлерді Төле би көшесі бойындағы облыстық тарихи-өлкетану музейіне жыл соңына дейін көшіретін боламыз. Өйткені онда да қазір жөндеу жұмыстары жүріп жатыр.
«Көне Тараз» мұражайының пайдалануға берілгеніне 6 жыл болды. Алайда қазіргі жағдайына байланысты мұндағы жәдігерлерді тамашалауға еш мүмкіндік жоқ, – дейді «Ежелгі Тараз ескерткіштері» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің заңгері Ержан Сланов.
Жасыратыны жоқ, дәл қазір ашық аспан астындағы қазба жұмыстарының орны мен музейде жан баласы жоқ. Туристер түгілі, қала тұрғындарының табаны бұл маңға тимегеніне біраз уақыт болған. Мұражайдың касса қызметкері Сәуле Дауытованың айтуынша, жуырда тарихи орынға Үндістан азаматтары мен Семей қаласынан қонақтар келіп, тамашалаған көрінеді. Алайда қазба жұмыстары тоқтап, музейінің есігіне қара құлып таңылған орыннан туристер қандай күймен кеткені бір Құдайға аян.
Қалай дегенде де, дәл қазір «Көне Тараз» қалашығының қазба орны мен музейі мемлекет тарапынан қамқорлықты қажет етеді. Әйтпесе осынша жыл жасалған жұмыс пен бөлінген қаржы желге ұшып, құм астында қалатын түрі бар. Ең әуелі мұражайдың бүлінгенін бүтіндеп, осы таңға дейін табылған жәдігерлерімізді қоятын орын әзірлеуіміз қажет. Одан кейін қазба жұмыстарын қайта қолға алып, топырақ астында жатқан ежелгі Тараз қаласын толықтай жарыққа шығарған абзал. Сонда ғана бұл жердің құндылығы артып, туристерді де тарта түседі.
Біз «Көне Тараз» тарихи-мәдени орталығында болғанымызда қазба орындарында үйілген тастар мен ойылған шұңқырлар жатқанын көрдік. Мұндай тастарды кез келген адам өзен табанынан таба алатыны анық. Сондықтан «Көне Тараз» қалашығын туристік орынға айналдырғымыз келсе, өзгеше көзқарас пен сәулеттік үлгі керек. Ал қабырғалары көгерген мұражай мен суға толған жертөлелерінің жайын естігенде нысан апатты жағдайда екені анық аңғарылды. Күзетші музей ішіне кіргізбегенімен, жуырда тексеріс тобы келіп, ғимаратты бұзып қайта соғу қажеттігі туралы шешім шығарғанынан құлағдар етті. Демек, мұражайға ауқымды күрделі жөндеу жұмыстары қажет деген сөз. Әйтеуір құрылысқа қатысты мәселелер «шежіреге» айналып кетпей шешімін табады деп сенеміз.
Саятхан САТЫЛҒАН, Жамбыл облысы