Банктердің, ЖСО-лардың кепілге қойылған мүлікті – бизнес нысанын, баспананы, автокөлікті су тегінге сатып жіберуі жиі кездесетін құбылысқа айналды. Әу баста, несие бергенде сол кепіл мүліктің жоғары бағаланғаны еш ескерілмейді. Салдарынан дүние-мүлкі аукционда сатылғаннан кейін де борышкердің берешегі өтелмейді, сол бойы қарыз болып қалады. Үйінен айырылып, күйі кеткен, табыс көзінен қол үзіп, тұрмысы құлдыраған борышкер ашынған жағдайға жетеді.
Қанша адамның мүлкіне қауіп төнді?
Қазақстандықтардың қарыз борышына батуы қорқынышты ауқым алып барады. Ресми статистика бойынша, 2021 жылдың бірінші жартысында жеке тұлғалардың алған несие көлемі 8,6 триллион теңгеге жетті. Яғни, іңгәлаған сәбиден еңкейген кәріге дейін, 19 миллион халқымыздың әрбір өкіліне шақсақ, 453 мың теңгеден келеді. Бұл сома осымен тоқтамай, алапат ауқыммен ары қарай артып жатыр. Халықтың несиелену көрсеткіші былтырдан бері 26%-ға өсіпті. Мұндағы тұтынушылық несие сомасы 5 триллион теңгеге жетті. Бұл өткен жылғыдан 19,4%-ға көп. Ал тұтынушылық кредиттің пайыздық ставкасы өзге несие өнімдеріне қарағанда бірнеше есе жоғары екені мәлім. Пандемия және дағдарыс ұзаса, қанша адамның кредит төлеуге қабілетсіз болып қалатыны, дүние-мүлкінен айырылатыны белгісіз. Мамандар өзге елдерге қарағанда Қазақстанда кредитті өтеу жүктемесінің ауырлығына назар аудартады. Себебі банктердің несие үшін алатын сыйақы, комиссиялары аса қымбат, оның үстіне елде жалақы деңгейі төмен, ұлттық валюта құнсызданып барады. Мұндай жағдайда азаматтардың қарыз төлеу мүмкіндіктері де күрт азаяды. Trading Economics рейтингін талдаған Ranking сарапшыларының мәліметінше, кредиттер мен ел тұрғындарының орташа жалақысының ара-қатынасы жөнінен Қазақстан дамыған елдерден де, тіпті посткеңестік кеңістіктегі мемлекеттерден де кейін қалып қойды. Нақтылай кетсек, Қазақстанда бұл көрсеткіш 2,3 жалақыға ғана тең. Мысалы, азамат екі ай жалақы алмаса, табыс таппаса, борышқа белшеден батады. Өзге елдерде бұл өріс кеңдеу: көрші Ресейде айырмашылық – 5,4, көрші Қытайда – 8,1, Арменияда 5,8 орташа жалақыға дейін барады. Бұл аражік дамыған елдерде тіпті жоғары: Аустралияда – 41,3, Швейцарияда – 29,1, Норвегияда – 28,2, Португалияда 21,4 орташа жалақыға дейін жетеді.Сауда дегені көзбояу ма?
Алматыдағы қанды қырғынға қоғамның реакциясы көп жайттан хабар береді: әлеуметтік желіде пікір білдірген қазақстандықтардың көп бөлігі бес адамды жер жастандырған қанішерді айыптаған жоқ, керісінше бар кінәні бассыз кеткен жеке сот орындаушыларына және солармен әмпей-жәмпейі бір банк секторына аударды. Ақпарат құралдарының жазуынша, Дужнов пен Демирчянның банк алдындағы қарызы 121 миллион теңгені құраған. Олардың кредит алғанда кепілге қойылған мүлкі – Бағанашыл ықшамауданындағы тұрғын емес үй-жайлары кезінде жалпы сомасы 184 миллион теңгеге бағаланыпты. Алайда ЦентрКредит банкінің түсіндіруінше, несиесін қайтаруды доғарған борышкерге сол жылжымайтын мүліктерін өз бетінше нарықтық бағамен сатуға мүмкіндік берілген, бірақ олар ол мүмкіндікті пайдаланбаған көрінеді. Нәтижесінде, 184 миллионның мүлкі 96 миллионға бағаланған және тездетіп аукцион арқылы өткізілген. Яғни, коммерциялық мүлкі сатылғаннан кейін де борышкер шамамен 30 миллион теңгедей қарыз болып қалған. Осыдан кейін ЖСО-лар борышкердің Ақбұлақтағы үйіне қол салады. Жалпы ауданы 200 шаршы метрден асатын және 7 сотық жері бар үлкен үй 30 миллионнан арзанға бағаланады. Аукционда оны атыс кезінде қаза тапқан марқұм Нұрахмет Тұрғанов сатып алған. Борышкерлердің бұл үйін тартып алудың арты неге әкеліп соқтырғаны белгілі. Жалпы, ЖСО-лардың қысастығы, қиянаты, қулығы туралы көптен айтылып келеді. Белгілі заңгер Қайрат Жұртболов өз парақшасында кейбір банктің, жеке сот орындаушыларының кепіл мүліктер сатылатын «сауданы» қалай өткізетінін паш ететін құжатты жариялады.«Нұр-Сұлтан қаласындағы аса тартымды коммерциялық жылжымайтын мүлік баға төмендету әдісімен сатылды: саудаға бірін-бірі білмейтін екі әлеуетті үміткер қатысып, бір-бірімен бәсекелескен. Бұл ретте екеуі де интернетке бір IP-адрестен қосылыпты! Бұл дегеніміз – саудаға қатысқан қос сатып алушы не бір бөлмеде, не бір компьютерде отырып, бағаны қаншаға дейін төмендететіні туралы өзара келіскен. Бас прокуратура қызығушылық білдірсе, қылмыстық іс қозғауға жетерлік материалдарды ұсына аламын», – деді Қ.Жұртболов.Жеке сот орындаушыларының республикалық палатасы оның сұратуымен аталған электронды аукционға қатысушылардың ІР-адрестері туралы мәліметті ұсыныпты. Құжатта лот бойынша екі қатысушының да жүйеге бір ІР-мекенжайдан кіргені расталған. Әрине, кейде бір бизнес орталықтағы екі кеңсе ортақ ІР-адрестен интернетке шыға береді. Себебі жеке ІР-мекенжай ұстау қымбатқа түседі әрі ай сайын абоненттік төлем төлеп отыру керек. Дегенмен заңгер мықты ІТ маманмен кеңескенін және мына жағдайда баға бойынша ымыраласу көріністері барын жеткізді.
Кернеуді шектеу жоя ма?
Жалпы, осы салада үлкен әлеуметтік кернеу қордаланғаны байқалады. Павлодар қаласында борышын өтей алмаған, төлем төлеуді тоқтатқан кәсіпкердің коттеджін банк тартып алады. Жылжымайтын мүлік аукцион арқылы сатылған. Алайда жаңа қожайынға сән-салтанатты коттедж орнына жартылай қираған үй тиген: «мүлкім тым арзанға кетті» деп ашуланған кәсіпкер кегін коттеджден алған. Енді жаңа қожайын ЖСО-дан келісімшартты бұзып, кепіл жарнасын қайтаруды талап етті, ал жеке сот орындаушысы бұрынғы иесін жауапкершілікке тарту жолын іздестіреді. Әділет министрлігі оған сотқа шағымдануға кеңес беріпті. Банк банкрот болса, оның клиенттеріне, әсіресе борышкерлерге қиын. Әсел С. Алматының Таугүл шағынауданындағы ипотекасы бар бір бөлмелі пәтерді сатып алады. Алайда ізінше Астана банкі лицензиясынан айырылып, жабылып қалды. Енді Астана банкінің ликвидациялық комиссиясы оның иелігіндегі жылжымайтын мүлікке «мүліктік шағым» түсірген. Егер банкті жоюшылар сотта жеңсе, жас баласы бар ана далада қалуы ықтимал.«Банктің ликвидациялық комиссиясы менің 3,5 миллион теңге төлегенімді де ескермей отыр: пәтер бағасынан ол соманы шегеруден бас тартты. «Пәтерді толық бағасына сатып ал!» деген талап қойды. Бұл ретте баспананың құнына жаңа бағалау жүргізіпті. Алматыда кейінгі бес жылда жылжымайтын мүлік қымбаттағаны белгілі. Пәтер менің меншігіме толық көшіп үлгермегендіктен, тартып алуға құқылы көрінеді. Бүгінде ликвидациялық комиссия баспанамды аукцион арқылы саудаға қойғалы жатыр. Өз пәтеріне қол жеткізу үшін адал тапқан ақшаларын банкке беріп келген көптеген адам осындай күйде. Олар да үйлерінен қуылып, жетімбұрыш жағалап қалайын деп тұр», – деген жалғызбасты ана бұл үй оның жалғыз баспанасы екенін айтты. Ол мемлекеттен кредитін кешіруді сұрамайды, берешегін ары қарай төлеуге дайын. Тек комиссияның өз шартын біржақты таңып, тізеге салғанына наразы.Қарызы өтелмеген мүліктің бұрынғы иелері ғана емес, сондай-ақ жаңа иелері де жиі зардап шегеді. Мысалы, кәсіпкер Мұрат Рақымжанов Ақмола облысының Бурабай ауданына қарасты Зеленый бор ауылындағы 5,5 гектар жерді сатып алады. Бұл телім – коттедждер үлгісіндегі тұрғын үй кешенін салуға бөлінген «майшелпек» жер. Жаңа қожайын ол учаскеге банктердің бірі тыйым салғызып, құрылысты бұғаттап тастағанын білген.
«Банктің бұл ісі заңсыз. Себебі жер телімі банктің борышкері «ASI инвестициялық құрылыс компаниясы» ЖШС-іне тиесілі емес. 2021 жылғы 15 шілдедегі электронды аукционның қорытындысы және 26 шілдедегі сатып алу-сату келісімшарты бойынша бұл жердің қазіргі меншік иесі менмін. Биылғы 26 шілдеде мүлікке қойылған бұрынғы бұғаттауды жою туралы қаулы да шықты. Сондықтан банктің іс-әрекеттерін, соның ішінде жер теліміне қойған тыйымын жоюдан бас тартуын құқыққа қайшы деп санаймын», – дейді кәсіпкер.Алматыдағы оқиғадан кейін билікке ұсыныс жолдаған сарапшылар мен қоғам белсенділері тұйықтан, тығырықтан шығу үшін бірнеше бастаманы жүзеге асыру қажет екеніне назар аудартты. Біріншіден, бұғатталған мүлікті өткізу қағидаларына шұғыл өзгеріс енгізіп, банктермен, ЖСО-лармен сыбайлас, аффилирленген тұлғалардың электронды аукциондарға қатысуына тыйым салу керек. Сонда банктердің кепілге қойылған мүліктерді ымыралас тұлғаларға төмендетілген бағамен сатуына тосқауыл қойылады. Екіншіден, қазір кепіл мүлікті оның бағалау құнының тең жартысына дейін арзандатып, сатып жіберуге жол беріледі. Сондықтан мүліктің төменгі шегін белгілеп, сауда кезінде оны нарықтық құнының 70%-ынан төмендетуге тыйым салған жөн. Үшіншіден, сарапшылар жалғыз ғана баспанасын кепілге қоятын адамдарға банктер мен микроқаржы ұйымдарының несие беруіне шектеу енгізген жөн дейді. Қалай болғанда да, Алматыдағыдай оқиға қайталанбас үшін биліктің сабақ алып, тиісті қорытынды шығарғаны, лайықты шаралар қабылдағаны абзал.
Елдос СЕНБАЙ