Сыбайлас жемқорлықпен күрес іс-қимыл агенттігінің статистикалық мәліметі бойынша, Қазақстанда сыбайлас жемқорлық қылмыстың әрбір екіншісі – пара алу. Соңғы екі жылда жемқорлық бойынша 4,5 мыңнан астам іс тіркеліп, 2 мың адамның үстінен іс қозғалды, олардың 1 300-ден астамы сотталды.
Transparency International ұйымы жарияланған 2020 жылғы жемқорлық индексінде Қазақстан 180 елдің ішінде 113-орында (көрсеткіш неғұрлым жоғары болған сайын, қылмыс соғұрлым ушығып тұр дегенді білдіреді) тұр. Пара алу антирекордында Алматы облысы көш бастаған. Екінші орында Нұр-Сұлтан қаласы, үшінші орында Батыс Қазақстан облысы бар. Ал мемлекеттік органдар ішінде алғашқы бестікке Ішкі істер, Қаржы, Қорғаныс, Индустрия және инфрақұрылымдық даму және Ауыл шаруашылығы министрліктері кіреді. Бір өкініштісі, жемқорлардың көпшілігі не шартты түрде сотталады, не үйқамақта отырады, әйтпесе амнистиямен мерзімінен бұрын босап шығады. Мәселен, күні кеше Шығыс Қазақстан облысы Аягөз қаласының бұрынғы әкімі Қуаныш Азыханов Семей қаласы №2 сотының шешімімен абақтыдан босап шықты. Сот экс-әкім заңмен белгіленген жаза мерзімін (1/3) өтегенін айтқан. «Жазаны өтеу кезінде ол өзін жақсы қырынан көрсетті, сот үкімімен процессуалды шығындарды төледі, азаматтық арыз-талабы жоқ, жеңілдетілген ұстау жағдайына ауыстырылды, мекеменің қоғамдық өмірі мен тәрбие шараларына белсенді қатысты. Осыған байланысты ол жазасын толық өтеуді қажет етпейді», – делінген сот хабарламасында. Естеріңізге сала кетейік, ол биыл мамыр айында аса ірі көлемде пара алды деген айыппен 4,5 жылға бас бостандығынан айырылған болатын. Экс-әкім 2020 жылғы 16 және 17 қыркүйекте «Көркем» ЖК мердігер ұйымнан табиғи апаттан зардап шеккен үйлерді қалпына келтіру бойынша орындалған жұмыстардың актілеріне қол қойғаны үшін 1,2 миллион теңге пара алған. Экс-әкім қаражатты алғаннан кейін қызметтік кабинетінде ұсталған. Былтыр маусым айында Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бұрынғы төрағасы Нартай Дүтбаев мерзімінен бұрын бостандыққа шықты. 2017 жылы тамызда Ақмола гарнизоны әскери соты оны «мемлекеттік құпияны жариялағаны» және «қызмет құзыретін асыра пайдаланғаны» үшін 7,5 жылға түрмеге қамау туралы үкім шығарған. 2018 жылы қаңтарда дәл осы сот Дүтбаевты ақша жымқыру және оны заңдастыру қылмысын жасағаны үшін айыпты деп тапқан. 2019 жылы қазан айында бұрынғы Ұлттық экономика министрі Қуандық Бишімбаев та мерзімінен бұрын бостандыққа шықты. 2018 жылы сот оны жемқорлық қылмысын жасағаны үшін айыпты деп танып, 10 жылға түрмеге қамаған еді. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Мемлекеттік қызметтегі шенді-шекпендіні айтпағанда, пара алып сотты болған министрлердің, әкімдердің, ұлттық компания басшыларының өзі бір қауым. Олардың аты-жөнін тізіп шығуға газеттің беті жетпейді.Заң талаптары қатаңдатылды
2021 жылғы 8 қыркүйек күні Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Марат Ахметжановты қабылдап, биылғы сегіз айдың жұмыс қорытындысы бойынша есебін тыңдады. Осы бағыттағы жұмыстарды күшейту туралы тапсырма берді. Айта кетейік, былтыр желтоқсан айында Қылмыстық кодекске құқық қорғау органдарының қызметкерлерін, судьяларды, пара берушілерді жазалауды қатайтатын бірқатар түзету енгізілді. Бұдан басқа, ауыр және аса ауыр сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін сотталған адамдарды мерзімінен бұрын шартты түрде босату мүмкіндігі қарастырылмайтын болды. Жаңа заң күшіне енгенге дейін сот орындары қылмысы үшін жауапқа тартылған жемқорларды, егер олар «шығын көлемін толық өтесе және тәртіп бұзу ниеті болмаса» мерзімінен бұрын қамаудан босатуға болатын. Енді Жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы жемқорлықпен сотталған шенеуніктер шартты түрде мерзімінен босап шығу құқығынан айырылады, айыппұл төлеп, жазадан құтыла алмайды және қоныстандыру колониясында жазасын өтей алмайды деген еді. Бірақ осы заңның орындалып жатқанына күмән көп. Transparency Kazakhstan ұйымының атқарушы директоры Ольга Шиян Қазақстан 2012 жылы БҰҰ-ның жемқорлыққа қарсы конвенциясына, ал 2020 жылы жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі мемлекеттер тобына (Group of States Against Corruption, GRECO) қосылғанын еске салды. – Мемлекет өзіне алған халықаралық міндеттемелер Қазақстанды жемқорлық фактісі бойынша жауапқа тартылған ресми лауазымды тұлғаны мерзімінен бұрын қамаудан босатуға болмайтын заң қабылдауға міндеттейді. Әйтпесе, мұны жемқорлыққа қарсы күрес деуге келмейді, – дейді Ольга Шиян. Ольга Шиянның айтуынша, Қазақстанда жемқорлық қылмысы үшін сотталған азаматтар мемлекетке келтірген шығынды өтеп, мерзімінен бұрын түрмеден босап шыққан соң ұлттық компания, холдинг, ірі кәсіпорындарға жұмысқа тұрып, қайтадан мемлекет қаржысы мен активтерін басқарып жүр. Ұйымның 2019 жылғы «Жемқорлықты қабылдау индексі» есебінде оған жол беруге болмайтыны атап көрсетілген.Басшы адам қызметкерлері үшін жауапты
Бұған дейін Мемлекет басшысы қол астындағы қызметкері пара алған басшы қызметінен кетуі керек деген болатын. Содан бері пара алды деп айыпталған мемлекеттік қызметкерлердің бірнеше басшылары орнын босатуға арыз жазған. Бірақ бұл ереже бойынша да лауазым иелерінің жазадан құтылып кетуі аса қиындық тудырмайтын сияқты. Тәуелсіз сарапшылар істің бұлай шешілетініне наразы. Олар Қазақстанда парақорлық пен жемқорлық мәселесін шешуге арналған заңдар тиісті дәрежесінде жұмыс істемейтінін айтады. – Бұл – көзбояу. Мәселені бәрібір заң емес, басшы шешеді. Орынбасарының отставкасын қабылдай ма, қабылдамай ма, оны өзі біледі. Бұл жерде заңның еш қажеті жоқ. Заңға емес, бәрібір жеке адамның пікіріне байланысты. Елімізде жемқорлықпен күреске арналған түрлі бағдарлама, заң мен ереже бар. Соған қарамастан Қазақстан әлемде жемқорлық көрсеткіші бойынша алда тұр. Бұл заңдардың жұмыс істемейтінін көрсетеді, – дейді бұрынғы Сенат депутаты Уәлихан Қайсар. Ал осыдан бірнеше жыл бұрын жүйені сынап, Қазақстан Ауыл шаруашылығы министрінің орынбасарлығы қызметінен өз еркімен кеткен Арман Евниев қабылданған заңда айып жоқ деген пікірде. Ол қол астындағы қызметкер пара алып ұсталса, басшысы жауап беруі керек дегенмен келіседі. Бірақ отставка туралы шешім қабылдарда параның көлемі және басқа да жайттар ескерілуі тиіс деп санайды. – Күнделікті жұмыс барысында жемқорлықтың қылмыс екенін түсіндіріп отыру керек. Ол – кез келген басшының міндеті. Қол астындағы адамдарға жауап беруі керек. Өйткені басшы жауап бермегенде кім жауап береді? Меніңше, дұрыс заң. Бірақ мұны қатаң сұрау керек немесе заңда бәрі нақты айтылуы керек, – дейді бұрынғы вице-министр Арман Евниев.Шетелдік тәжірибеден үйренеріміз көп
Жемқорлыққа қарсы тиімді күрес жүргізудің жақсы бір үлгісі ретінде Грузия тәжірибесін мысалға алуға болады. Ол посткеңестік кеңістіктегі жемқорлыққа белшесінен батып, қылмыс тамыры тереңге кеткен мемлекет еді. Бірақ 2008 жылы оларда жоғары билікке жемқорлыққа қарсы күресу үшін түбегейлі реформа жүргізуге дайын мықты команда келді. Олар қарапайым халықпен және бизнеспен тікелей жұмыс істейтін мемлекеттік құрылымдарда реформа жасады. Реформалауды ең бірінші полиция мен сот жүйесінен бастады. Нәтижесінде, айналдырған 1-2 жылдың ішінде грузин елі әлемдегі жемқорлықтан неғұрлым тазарған елдердің біріне айналды. Енді бір мысал, Қытайда жемқорлықтың жазасы ретінде ұзақ мерзімге түрмеге қамау, өлім жазасы мен қол шабу сияқты шаралар көзделген. Тек кейінгі он жылда жұңго елінде 10 мыңнан астам шенеунік жемқорлық фактілері үшін өлім жазасына кесілген. Соңғы уақытта профилактика мақсатында елде парадан бас тарту бойынша арнайы «тай-цзи» сабақтары өткізілетін көрінеді. Онда мемлекеттік қызметкерлер медитация, шығыс жекпе-жегі мен әскери жаттығулар арқылы адал жолға түспек. Ресми ақпараттар бойынша, бұл курстарға айына мыңдаған мемлекеттік қызметкер қатысады. Қазақстан үшін жақсы мысалдың бірі – Гонконг. Кезінде бұл елдің мемлекеттік жүйесінің 94%-ы жемқорлыққа батқан екен. Қазір бұл көрсеткіш тек 2-3% көлемінде. Гонконгта шенеуніктердің өз кірістерін жариялауы міндеттеледі. Шенеунік жаңадан сатып алған әрбір мүлкін заңды қаржыға алынғанын дәлелдеуі тиіс. Бұл талап мемлекеттегі ашықтық пен жариялылық принциптерінің дамуына негіз болды. Естеріңізде болса, біздің елде де осыдан 7-8 жыл бұрын бірқатар депутаттар мен саясаткерлер мемлекеттік қызметкерлердің мүліктерін жария ету жөнінде бастама көтерген еді, бірақ бұл іс аяқсыз қалды. Егер халық қалаулылары, министр, әкімдер кірістерін жариялап тұрса, ол да жемқорлыққа көп тосқауыл болар еді. Сингапур кезінде сыбайлас жемқорлық былыққа батқан мемлекет болатын. Ли Куан Ю бастаған мемлекеттік реформа елді тығырықтан алып шықты. Алғашқылардың бірі болып соттардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету, жалақылары мен мәртебесін көтеру шаралары жасалды. Ол елдің заңы бойынша жемқорлыққа күдікті атанған азамат алдын ала кінәлі болып саналады. Мұндай шенеунік сот алдында өзінің адалдығын дәлелдеуі тиіс. Қылмыстық іс тек содан кейін тоқтатылады. Сондай-ақ Сингапур мен АҚШ-та жемқорлыққа қарсы тәуелсіз комиссия құрылған. Ұйым парақорларды анықтаумен бірге, профилактикалық шарамен айналысады. Комиссия жемқорлық күдігі бойынша кез келген ведомствоны тексеруге құқылы. Комиссия жұмысын қоғамдық ұйымдар бақылайды. Егер комиссия мүшелерінің жұмысы көңілдерінен шықпаса, онда оның орнына басқа біреуді сайлай алады. Жоғарыдағы мысалдар бір кездері жемқорлыққа белшесінен батқан мемлекеттердің қоғамның жегі құртынан қалай құтылғанының бір үлгісі. Әлемде жемқорлыққа қарсы күресте әр мемлекет өзінің ұлттық менталитетіне, елде қалыптасқан жағдайына қарай өзіндік стратегия қолданады. Бұл істің нәтижелі болуы үшін, ең бастысы саяси ерік-жігер керек екенін осы елдердің мысалынан көре аламыз.Дәулет АСАУ