Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бергі жылдар ішінде ел билігі мемлекеттік тілдің дамуына ерекше мән беріп келеді. Қазақ тілінің мәртебесін Конституция арқылы бекемдеп, оның оқытылуына жыл сайын мол қаржы бөліп келеді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев та, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев та мемлекеттік тіл мәселесін ешқашан назардан тыс қалдырған емес. Бірақ Қазақстанның мемлекеттік тілді дамыту бағытындағы ұстанымы – сабырмен әрекет ету.
2014 жылғы Жолдауында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ тілі ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Елімізде 57 орталық жұмыс істейді. Мыңдаған азаматтар қазақ тілін үйреніп шықты. Соңғы жылдың өзінде қазақ тілін ана тілім деп санайтындардың саны 10 пайызға көбейді. Қазақ тілін дамытуға соңғы 3 жылда 10 млрд теңге жұмсады. Ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар. Ол қазақ тілі Мәңгілік елдің – мәңгілік тіліне айналды. Тіл мәселесін біз даудың емес, ұлттың ұйытқысы үшін пайдалануымыз керек», – деген еді. Сөйтіп, ана тіліміздің мәртебесін асырғаны бар. Ал Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақтың тілі – қазақтың жаны! Халқымыздың тарихы да, тағдыры да – тілінде. Мәдениеті мен әдебиеті де, ділі мен діні де – тілінде. В.Радлов айтқандай, қазақ тілі – ең таза әрі бай тілдің бірі. Тіл өткен тарихпен ғана емес, бүгін мен болашақты байланыстыратын құрал. Меніңше, тілдің тұғыры да, тағдыры да бесіктен, отбасынан басталады. Отбасында ана тілінде сөйлеп өскен бүлдіршіннің тілге деген ықыласы терең, құрметі биік болады», – деп атап өткен. Осы күні мемлекеттік тілдің дамуына сөзбен ғана емес, іспен қолғабыс етіп жүрген жандар аз емес. Ел алдындағы азаматтық борышының салмағын сезініп, қазақ тіліне қолдау көрсетуді өзгеге емес, өзіне міндет ретінде жүктеген жандарға жұрт та сүйсінетіні анық. Осындай азаматтардың бірі – елге журналист ретінде танылған азамат Максим Рожин. Әуелден ортаны жатсынбай, өскен жұртының тіліне құрметпен қараған азаматқа біз де сауал жолдап, мемлекеттік тіл төңірегінде әңгіме өрбіткен едік. – Осы уақытқа дейінгі сұхбаттарыңызда қазақ тілін үйренуге орта әсер еткенін көп айттыңыз. Расында, кез келген тілді үйренуде ортаның ықпалы зор болады. Ал осындай қалыптаспаған ортасыз-ақ қазақ тілін үйренуге мүмкіндік бар ма? Мысалы, көп адам тіл үйренудегі қиындықтың себебі ретінде осы дүниені алға тартады. – Орта кез келген тілді меңгеруге ең жеңіл әрі ең пайдалы құрал деп нақтылайын. Өзім дәл сондай жағдайда қазақ тілін меңгеріп алдым. Қазақ тілінде аз да болса ойымды жеткізуге 1 жыл жетті. Ал ортасыз-ақ қазақ тілін немесе кез келген өзге тілді үйренуге болатыны сөзсіз. Оған тек үйренемін дейтін адамның ниеті қажет. Қазақстанға бірде-бір рет келмеген, көрмеген азаматтардың қазақша үйреніп жүргенін естіп те, көріп жүрміз. Мысалы, биыл шілдеде америкалық 14 жастағы Кэмерон есімді қыздың Қазақстанға келмей-ақ қазақ тілін меңгергенін естідік. Тілді үйренуге интернетте кездесіп қалған қазақтың қыздары көмек берген екен. Енді әлгі америкалық қыз өзіне Айбала деген қазақ есімін қойып, Қазақстанды терең зерттеуге кірісті. Instagram әлеуметтік желісінде @kidpolyglot деген аккаунтта өзінің жетістіктерімен бөлісіп келеді. Осы орайда мен көпшіліктің назарын оған тіл үйретуге септескен қазақтың екі қызына аударсам. Әлгі шетелдік қызға қолғабыс жасап, тілді меңгеруге көмектесіп жатқан Раушан мен Арай есімді қыздар. Яғни, еріктілер! Міне, тілге осындай еріктілер қажет. Қазақ тілінде сөйлейтін әрбір адам адамның қандай акцентпен сөйлеп, қай әріпті айта алмағанын байқап жүретін сыншы емес, жанындағы азаматқа тіл үйренуге қолғабыс жасайтын еріктіге айналу керек. Тілдің жанашыры болған жөн. Шынайы, кең пейілмен көмектескен абзал. Сонда барлығымызда тілді меңгеруге ниет те, ауызбіршілік те болады. Әрине, кез келген тілді меңгергенде сол тілдің сырын түсіндіретін адамның көмегі қажет. Интернет дамыған заманда ондай көмекті табу қиын нәрсе емес. Қысқасы, үйренем дейтін адам амал жасайды, үйренгісі келмейтін адам сылтау іздейді. – Жасыратыны жоқ, қазір мемлекеттік тілге шорқақ, кейде білмей де жататын шенеуніктер кездеседі. Осыдан кейін мемлекеттік қызметті мансап еткен кейінгі буынның ішінде де қазақ тіліне бейжай қарайтындар шығуы мүмкін. Таяуда мемлекеттік қызметке тұру үшін қазақ тілін міндеттеу туралы мәселе көтерілді. Мансапты мақсат тұтқан жандарға бұл талап керек-ақ. Ал сіз бұл жайлы не ойлайсыз? Бәлкім, мұндай міндетті ертерек енгізген жөн бе еді? – Осыған байланысты көзқарасым бойынша, тіл мәселесінде болсын, басқа мәселе болсын, «ауруын жасырған өледі» қағидасын ұстанып келемін. Неге? Өйткені шынайы жағдай жөнінде айтпай жүрсең де, арты бәрібір белгілі болады. Тілдің мәселесі ол уақытша жасыруға болатын смета, бюджет немесе тендер емес. Тілдік ахуал күнделікті өмірде барлығына анық көрініп тұратын мәселе. Қазір қазақ тілінде ақпаратты алып отырған азаматтар саны өсті, тілдік ахуал өзгеріп жатыр. Бүгінде қазақтілді контентке сұраныс жоғары. Бұл не деген сөз? Қоғамда тілге деген көзқарас өзгеріп барады, қажеттілік артып келеді.2006 жылы Астанаға журналист болып келгендегі жағдай мен қазіргі жағдайды салыстыруға келмейді. Бұрын қазақтың жастары «қазақ тілі маған не береді?» деп жазса, бүгінде таныс орыс отбасылар баласын қазақ балабақшасы мен қазақ мектебіне жетектеп апарады. Бұрын шенеуніктер «мен сұхбатты орысша беремін, өздерің аударып алыңдар» деп беті бүлк етпей шіреніп отыратын, қазір солай айтса айтатын шығар, бірақ байқаймын, сонысына ұялатын болыпты. Бұл – қоғам талабының нәтижесі. Қазақ тіліне деген сұраныстың өскені. Әрине, мемлекеттік тілдің айналасында мәселе көп. Бірақ «барлығы түбегейлі құрып барады» деп айтудан да аулақпын.Мәселелерді шешуге болады. Тек қана жоғарыда айтқанымдай, ниет қажет. Шешім қабылдайтын азаматтардың ниеті маңызды. Мемлекеттік қызметке келетіндерді мемлекеттік тілді білуге міндеттеу заңды деп түсінемін. Ерте ме, кеш пе, бұл мәселенің көтерілуі орынды. Халықпен тығыз жұмыс істейтін лауазымға тағайындау кезінде кәсіби біліктілігіне қоса, қазақ тілін жақсы білетін азаматтарға басымдық беру керек. Осыны толық қолдаймын. Мемлекеттік қызметте жүріп мемлекеттік тілді білмеу – абсурд! Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Ана тілі» газетіне берген сұхбатында: «Мемлекеттік тілді білмейтін мемлекеттік қызметкер ұғымы анахронизмге айналуы керек», яғни ескіліктің көзі ретінде қабылдануы қажет деп айтты. Президентпен толық келісемін, мемлекеттік қызметкердің бүгінде мемлекеттің жүргізіп жатқан саясатын, іске асырып жатқан бағдарламасын, қабылданып жатқан заңын қазақ тіліне сұранысы артқан қоғамға орысша ғана түсіндіре алғаны рационалды дүние емес. «Мен не деймін, домбырам не дейді» деген жағдай сол болады. Ондай мемлекеттік қызметкердің пайдалы коэффициенті аз. Сондықтан мемлекеттік қызметкерге келетіндердің бірінші кезекте мемлекеттік тілді білуін міндеттеуді қолдаймын. – Жалпы, өмірде, мансап жолыңызда дамуға қазақ тілінің ықпалы болды ма? Оқырманға қызық та болар, әулетіңіздегі, отбасыңыздағы жандар қай тілде сөйлеседі? – Менің осы денгейге жеткенім – қазақ тілінің арқасы. Бала кезден тілді меңгеруіме себепкер болған менің анам және айналадағы орта. Анамның тәрбиесі мен көшедегі балалардың орысша білмеуі. Маған кейбір адамдар «әрине, сен қазақы ортада өстің ғой, олай барлығы да тіл үйрене алады» деп айтады. Бірақ мен өскен Арыста менен басқа да орыс балалары болды, дегенмен олар қазақ тілін үйрене алмады, мүмкін үйренгісі келмеген болар. Уақыт өте келе мұның себебі үйдегі тәрбиеден бе деп ойлаймын. Егер қазақ тілін білмегенімде, Арыс қаласында көршілеріммен, достарыммен тіл табысуым қиындайтын еді. Өйткені көшедегі балалар орысша білмейтін. Алты жасымнан қазақша сөйлеп келемін. 32 жыл болды. Осы 32 жылда жеткен барлық жетістіктер, жоғары оқу орны мен магистратураны тәмамдай алуым – тілді білгеннің арқасы. Отбасылы болдым, әрине елдегі басқа да отбасылар секілді менің де отбасым, менің де бала-шағам қазақ тілін меңгеру процесінде қиыншылықпен де кездесіп жатырмыз. Өйткені қаладағы балалар ауылдың ортасындағыдай өмір сүріп жатқан жоқ. Отбасымда қазақ тіліне басымдық беріп сөйлесуге тырысамыз, бірақ балаларым Аяла мен Мағзұм мен армандаған деңгейде қазақ тілін әлі меңгермей жүр. Оған өзім жауаптымын, жұбайым жауапты. Контент аздығы да білінеді, YouТube-тағы орыстілді контент басқаша әсер тигізіп жатыр. Жалпы айтқанда, кез келген қаладағы отбасының күні мен проблемасын біз де басымыздан өткеріп келеміз. – Тілдің қолданыс аясының кеңеюі сұранысқа да байланысты. Мәселен, қазір қазақтілді контенттерге немесе осы тілде білім алып, қызмет алуды қалайтындар көбейген тәрізді. Алға ілгерілеу байқалады. Блогер ретінде көптеген саладағы тілге қатысты мәселелерді қозғап жүрдіңіз. Қоғам мемлекеттік тілге сұранысты толық ақтай алып отыр ма? – Жоғарыда айтқанымдай, тілге деген сұраныс жылдан-жылға артып келеді. Бір жылдары «қазақ тілі бизнес тіліне айналмай, қажетті деңгейіне жете алмайды» деген сөздерді естіген едім. Бұрын бизнес қала үшін таңсық, сыры көп жаңалық болатын, ауыл үшін тіпті таныс емес әлем еді. Бүгін де екінің бірі бизнеспен айналысып, нәпақасын тауып жүр. Қазақша бизнес әдебиетке деген мұқтаждық танытып, қазақ тіліне неше түрлі бизнес туралы әлемдік бестселлерлер аударылып жатыр, қазақтілді тренингтер қазір трендте. Демек, қазақ тілі бизнестің де тіліне айналғаны. Мүмкін бұл алғашқы адым шығар. Шешімін күтіп отырған мәселе де көп. Мысалы, қазақ терминологиясы, оған барлық мүдделі топтар бірігіп жұмыс істеуі қажет, сонда ғана шешіледі деп ойлаймын. Ал онсыз қазақ тілінің кез келген салаға кірігіп кетуі оңай болмайды. Мен осы бағытта қазақ тілінде жасалатын жаңа стартаптарды қолдау платформасын жасағым келді, бірақ қолдаушы мен ресурс қажет. Әйтпесе, жанымда осы мәселеге жаны ашитын энтузиаст азаматтар жиналды. Қазақтілді контент жасайтын бастамашыл топтарды да қолдаған дұрыс деп ойлаймын. Өйткені бұл – аса қажет дүние. Қазақша балаларын сөйлете алмай жүрген ата-аналардың зары – осы. Осы орайда шетелдік балалар телеарналары елімізде қазақ тілінде контент таратуларын құптаған, сол жұмысты жүргізіп жатқан Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің жұмысына үмітпен қараймын. Рауан Кенжехан, Бақытжан Бұхарбай секілді азаматтардың қазақ тілінде шығарып жүрген кітаптарына разымын. Qazaqsha jaz секілді қозғалыстардың пайда болуынан бір үміт күтемін. Бастысы, тіл мәселесінде сырттай бақылаушы болмауымыз қажет. Сырттан әңгіме мен сын айтудан мәселе шешілмейді, сондықтан кез келгеніміз осы бағытта іс жасағанымыздың өзі тілге деген сұранысты арттырады. Дүкенге барып, қазақша нан сұрағаныңыздың өзі көмек. Сұраныс сонда өседі. – Еліміздегі өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілге құрметін қалай бағалайсыз? Бір жан қазақша көсілсе болды, төбемізге көтере кететін әдет бар. Шынында, ол таңғаларлық дүние болмаса керек… – Менің ойымша, бұған емес, алдымызда қазақ тілін білмегенге таңғалатын заман келе жатыр. Бұған қосарым, қазақ тілін білгені үшін мақтап, білмегені үшін даттауды да қою керек секілді. Барлығымыз бір елдің баласымыз, бір елде өмір сүріп жатырмыз. Барлығымыздың өзіндік мәселеміз бар. Білсе жарайды, білмесе барынша қолдап көмек беруіміз керек, бастысы көкірегінен итермеуіміз қажет. Кейде елім дейтін орыстілді азаматтарды да байқамай бетін қайтаруымыздан абай болуымыз керек тәрізді. Маңыздысы, адам өз елімен болашағын байланыстырса болды. Ары қарай барлығы өз уақытында орнына келеді. Бізді алға тартатын – бірлік пен татулық. Осыны ұмытпасақ екен. – Билік тілдерді дамыту үшін жағдай жасап, арнайы саясат жүргізіп отыр. Әр өңірде Тіл басқармалары жұмыс істейді. Былтыр Тіл саясаты комитеті қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін игерді деп «айды аспанға шығарды». Сенгіміз-ақ келеді, бірақ сену қиын. Осыған қарап мекемелер есеп үшін жұмыс істеп, науқандық іс-шаралармен шектелетіндей көрінеді. Бұған көзқарасаңыз қалай? – «Тәуелсіздіктің 30 жылында жетістік мүлде жоқ, еш нәтижеге жетпедік, жағдай баяғыдай» деу дұрыс емес. Жетістік те, нәтиже де, мақтанатындай жағдай да бар. Егер байқап қарасақ, қазір қоғамда туындаған тілдік ахуал мен өзгерістер, бәлкім сол кезде жасалған қадамдардың ықпалы мен нәтижесі болса керек. Оны жоққа шығармағанымыз абзал. Ал ол жұмыстар нәтижелі жүрді ме, бөлінген күш пен қаржы нәтижелі жұмсалды ма, ол бөлек әңгіме. Әсіресе, жауапты тұлғаларға топырақ шашып, нәтиже үшін сын айтудан аулақпын. Қайта жұмысқа зер салмай, әрбір бөлінген қаржыға мұқият қарамай, талап етпей жүрген біздерден де кінәрат іздеуге болатын шығар. Жеткен жеріміз – осы, «ары қарай нәтижелі жұмыс істелу үшін мемлекеттік тілдің дамуына қандай күш салуымыз қажет, не әрекет етуіміз керек?» деген сұрақтарға жауап берген әлдеқайда пайдалы бола ма деп отырмын. Сен, мен, сіз, ол қазақ тілінің дамуы үшін не істей аламыз? Статистика ол – статистика, сан ол – сан, оны есептеуі мен санау тәсіліне байланысты. Менің ойымша, статистика ол елдегі шынайы ахуалды 100 пайыз дәл көрсетеді деген сөз емес. Кейде статистика кейбір жауаптылардың есебі үшін ғана қажет секілді. «Міне қараңыз, мен осы қызметте жеткен жетістігім» деген тәрізді. Ал қалада қазақ тілін білмей жүрген бала, мықты статистикаға қарамай сол күйі тілді білмей жүр. Шенеуніктің берген «әдемі» есебін «бұзады». Сол бала не істесек қазақша үйреніп кетеді, нендей жағдай жасалу керек? Осы сұрақтарға статистика емес, тілге жаны ашып жүрген азаматтар жауап беру қажет. Тілге жаны ашыса, бүтін елге де жаны ашиды деген сөз. – Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Мадияр ТӨЛЕУ