Университеттер саны күрт азаюы мүмкін. Білім және ғылым министрлігі осыған мүмкіндік беретін тетікті әзірледі. Әйтпесе, жекеменшік ЖОО-дағы білім сапасы құлдырап кеткені жасырын емес. Салдарынан қазақстандық жоғарғы білімнің деңгейі төмендеп, абырой-беделі түсіп барады. Содан болар, шетелдік, әсіресе Ресей, ҚХР, тіпті қырғыз елінің оқу орнын таңдаған түлектеріміздің қатары артқан. Алайда бұл құжат министрлікке шектен тыс құзырет бермей ме?
Жекенің ЖОО-сы, табысы көл-көсір
Тәуелсіздік алғанда, 1991 жылы елде небәрі 61 жоғары оқу орны ғана болыпты. Арада 10 жыл өткенде бұл сан үш есеге артып шыға келді: 2001 жылы 182-ге жеткен. Сол кезде университет ашу сәнге айналды. Қазір де ЖОО саны аз емес: 122 университет пен академия бар. Мемлекет басшысы Білім және ғылым министрлігіне сапасыз білім беретін, біліксіз маман даярлайтын барлық университетті жаппай жабуға пәрмен берді. Алайда БҒМ бұл тапсырманы орындай алған жоқ. Себебі бір университет оның қожайнына жылына орта есеппен 4 миллиард теңге табыс әкелетін көрінеді. Содан олардың қожайындары «кәсіпорнынан» айырылмауға барын салады. БҒМ-мен соттасады, қарсы шағым түсіреді, уақыт созады. Істі сотта қарау тым ұзауы мүмкін. Осы кезде жаңа талапкерлерді қабылдап үлгереді. Әзірге Асхат Аймағамбетов ұжымының қауқары лицензияға қосымшаны қайтаруға жетеді. Лицензиясынан толық айырылған ЖОО аз: барлығы 14. Бiлiм және ғылым министрлігі, мысалы мұғалімдер даярлайтын университеттер саны екі жыл ішінде 86-дан 50-ге дейін қысқарғанын жариялады: педагогикалық бағыттар бойынша лицензияға 138 қосымша қайтарып алыныпты. Бұған дейін Президент Қ.Тоқаев болашақ ұстазды даярлау сапасын арттыру бойынша кешенді шаралар қабылдауды тапсырған-тын. Тапсырманы орындау мақсатында биылғы қыркүйектен ЖОО оқытушыларының жалақысы жоғарылатылды. Педагогтерді ғана емес, салада жұмыс істеп жүрген тәжірибесі мол мамандарды да жұмысқа алуға, дәріс жүргізуіне заң жүзінде рұқсат етілді. Жыл басынан БҒМ еңбек нарығының заманауи сұраныстарына бейімделген 300-ден астам білім беру бағдарламасын әзірлепті. – Оқушыларды өз ісін жақсы көретін педагогтер оқытуы тиіс. Сондықтан бастысы – ЖОО-лардың саны емес, сапасы. Бұл істе ымыра мен шегініс болмауы қажет. Кейбір университетті тексеру нәтижелері көңіл көншітпейді. Министрлік білім беру қызметінің сапасын талапқа сәйкестендіруге уақыт береді. Егер ЖОО сапаны жақсарту жұмысын жүргізбесе, қатаң шара қабылдаймыз: лицензиядан айырамыз. Мысалы, елде педагог дайындайтын ЖОО саны азайды. Есесіне педагогтерді бәсекеге қабілетті университеттер дайындайды. Уақыт өте келе бұл оң нәтижесін береді, – деген сенімде БҒМ-нің Білім және ғылым саласында сапаны қамтамасыз ету комитетінің төрайымы Гүлзат Көбенова. Бұл елімізде мұғалімдер тапшылығына да әкеліп соқтыруы ықтимал. Себебі университетте лайықты білім алмағанымен, мамандыққа бейімі бар кадрлар диплом көмегімен мектепке орналаса алғаннан кейін тәжірибе мен біліктілікті сонда жинайтын.Білім нарығын демпинг жайлады
Жеке университеттер мен БҒМ-нің тайталасын «шайқас» десек, әр майданның өз тактикасы, «әскери айла-шарғысы» болады. Осы орайда Аймағамбетовтің командасы айлаға басып отыр: «Кейбір заңнамалық актілерге білім беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасы әзірленді. Онда ЖОО-лар лицензиясының және лицензияға қосымшаның қолданыс мерзімін енгізу ұсынылады. Яғни, «жарамдылық мерзімі» аяқталған соң лицензиясы не қосымшасы бірден жарамсыз болып қалады да, университетке оның мерзімін ұзартуға тура келеді. Бұл үшін «қайта ресімдеу» рәсімі енгізіледі. Негізі, қолданыстағы тәжірибе бойынша егер ғылым ордасы жабылып қалмаса, оның лицензиясының мерзімі автоматты түрде ұзартыла салатын. Енді олай болмайды. Заң жобасын Парламент құптап, Президент қол қойса, онда лицензиясының не қосымшасының қолданыс мерзімі аяқталған ЖОО-ға жаңасына қол жеткізу үшін лайықты екенін, министрлік қоятын барлық талапқа сәйкес келетінін дәлелдеуге тура келмек. «Білім сапасының нашарлауына ең алдымен лицензия мерзімінің шектелмеуі ықпал етті. Бүгінде ЖОО-ларға арналған біліктілік талаптары 70%-ға жаңартылды, алайда ЖОО-лардың көбі лицензияларын ондаған жыл бұрын алып алған. Содан бері жекелеген университеттер өз дамуына инвестиция салмады, материалдық-техникалық базасын жаңартпады, білім беру процесіне жоғары білікті практик-мамандарды тартпады», – деп түсініктеме берді ведомство. БҒМ дерегінше, «жекеменшік университеттер төл дамуына қаражат шығындамауы арқасында оқытудың өте төмен бағасын белгілеуге мүмкіндік алады, нарықта демпинг жасайды». Мысалы, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде шетелдік студенттерге, ақылы бөлімде оқу ақысы бакалавриат бағдарламасы бойынша 1,7 млн теңге, заңгерлік бағдарламалары бойынша – 1,8 млн теңге, ал медициналық бағытта 2 млн теңге тұрады. Ал өңірлерде, айталық Шымкентте студенттерді 90 мың теңгеге оқытатын университеттер болды. «Осы арқылы жеке университеттер білім сапасына емес, білім алушылар санын көбейтуге ұмтылады. Көптеген ЖОО мемлекеттік тапсырыс алуға арналған конкурстарға қатыспайды: пайдаланылған қаражаты үшін есеп тапсырмау, тексеруді болдырмау мақсатында одан бас тартады. Олардың көбі нарық қажеттіліктеріне бағдарланған сапалы білім беру бағдарламаларын әзірлеуге мән бермейді», – деп дәйектеді БҒМ. Министрлікке тәуекелдерді бағалау жүйесіне (ТБЖ) негізделген мемлекеттік бақылаудың қолданыстағы форматы ұнамайды. Себебі ол алдын алу-профилактикалық сипатқа ие. Бұл кезінде бизнес білім беру саласына инвестиция құюы, саладағы кәсіпкерліктің ісіне шенеуніктер араласа бермеуі үшін жасалған-тын. Бірақ бұл тетік БҒМ-ге жақпаған ЖОО-ны тез жауып тастауға мүмкіндік бермейді. «Бұл жүйеге сәйкес, тексеру қорытындысында бұзушылықтар анықталса, әкімшілік құқықбұзушылық туралы іс қозғалмайды, тек бұзушылықтарды жою туралы нұсқама толтырылады. Жоспардан тыс тексеру нәтижесінде ескі бұзушылықтардың жойылмағаны туралы қорытынды жасалады. Алайда ЖОО оған қарсы соттарға бірнеше рет шағым жасайды. Осылайша, мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарының талаптарына және біліктілік талаптарына сәйкес келмейтін білім беру ұйымдары ұзақ уақыт бойы өз қызметін жалғастыруда», – деп мәлім етті Білім және ғылым министрлігі. Лицензиялаудың қазіргі моделі өзгерістерге уақытылы ден қоюға мүмкіндік бермейді екен.Алда қанша университет жабылуы мүмкін?
Жаңа заң жобасының бірнеше жаңалығы бар: біріншіден, ЖОО лицензияларының қолданыс мерзімі енгізілмек. Екіншіден, лицензияларды автоматты түрде қайта ресімдеу тетігі жойылады, қайта рәсімдеу шешімі тек біліктілік талаптарына сәйкестігін тексеру нәтижесінде қабылданады. Үшіншіден, ЖОО-ны лицензиядан айыру жөніндегі функцияларды уәкілетті органға беру ұсынылып отыр. Қазір ол сот арқылы жүзеге асырылатыны мәлім. Төртіншіден, ЖОО жабылған жағдайда студенттерді басқа университеттерге ауыстыру міндеттемесі жабылған ғылым ордасының құрылтайшыларына жүктелмек. Бүгінде бұған БҒМ жауапты. Егер құрылтайшылар ол міндетін орындамаса, әкімшілік жазаға тартылады. Елімізде қазір 122 ЖОО-ның 2 545 лицензияға қосымшасы бар: бакалавриат бойынша – 1 368, магистратура және резидентурада – 839, докторантурада – 338. Бір қарағанда кейінгі жылдары жаңа университет ашу ісі әбден саябырсып, бұл саладан инвесторлар теріс айналғанға ұқсайды. Шын мәнінде, оған құлшынғандар көп екен, тек БҒМ лицензия беруден көп жағдайда бас тартады. Атап айтқанда, 2018 жылы өтініш бергендердің 17,7%-ына немесе 284-іне лицензия мен қосымшалар берілген, 1 326-сына немесе 82,3%-ына беруден бас тартылған. 2019 жылы 150-інің немесе 88,8%-ының, 2020 жылы 112-сінің немесе 91,8%-ының өтініші қанағаттандырылмады. Тұтастай алғанда кейінгі 2 жылда сапасыз білім беретін 14 университет жабылып, олардағы 94 мыңнан астам студент оқуын жалғастыру үшін басқа ЖОО-ларға ауысты. Сонымен қатар 59 ЖОО-ның бейінді емес бағыттар бойынша 362 лицензияға қосымшалары қайтарып алынды. Жаңа тетік енгізілсе, тағы біраз университет жабылып қалуы мүмкін. Өйткені 2020 жылы – 25, 2021 жылы – 25 ЖОО-да профилактикалық бақылау өткізіліп, бәрінен бұзушылық табылған. Алайда олардың біразы студент оқытуын жалғастырып жатыр. Саланы үлкен өзгеріс пен бетбұрыс күтіп тұрғанға ұқсайды. Ақыр соңында елде қанша университет қалатынын уақыт көрсетеді.Елдос СЕНБАЙ