Мектебі – аралас, баласы – «қоралас»

Мектебі – аралас, баласы – «қоралас»

Елімізде барлығы 7 550 мектеп бар екен. Оның 30 пайызы – аралас мек­­теп. Яғни, бүкіл Қазақстан бойын­­ша 2 075 мектеп бар. 2017 жы­лы аралас мектептің саны 2 083 бол­ған екен. Бес жылда сегіз мек­теп­ке қысқарды деп көңіл жұбат­қан­ымызбен, қазақ мек­те­бінен гөрі ара­лас мектепте білім ал­ғы­сы ке­ле­тіндердің қатары артқа­нын кім­нен жасырамыз? О баста аралас мектептердің ашылуы заңдылық секілді. Өйткені ХІХ ғасырдың аяғында орыс-түзем мектептері болды. Соның негізінде аралас мектептердің қатары артты. Мәселен, ХХ ғасырдың 37-38 жыл­дары қазақ елінде 478 аралас мек­теп болған. Ал Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында бұл сан екі есе­ге артты. Соғыстан кейінгі жыл­дары 1 228 болған, яғни үш есе көбейген. 70-жылдары елімізде 1 689 мектеп болса, қазір оның са­ны 2 075-ке жетіп отыр. Қарасаңыз, 70-80 жылда аралас мектеп қатары төрт-бес есе өскені байқалады.

Қазақтардың үлес салмағы артты

Өткен жылғы санақ бойынша, қазақтардың үлесі 70,18 пайызға жеткен. Солай бола тұра, орыстілді мектептер мен аралас мектеп шә­кірттерінің басым бөлігі – қазақ балалары. «Аралас мектеп ада қа­зақ­тар мен шала қазақтардың жыл асқан сайын еселене көбеюінің фабрикасына айналып кетті» деп ғалым Мекемтас Мырзахметұ­лы­ның дабыл қағуы тегін емес секілді. Білім және ғылым министрлі­гіндегі Ұлттық білім беру деректер қорының 2021 жылғы мәліметіне сүйенсек, Қазақстанда 1,5 млн-ға жуық бала 2 075 аралас мектепте білім алуда. Аралас мектептердің саны басым өңірлердің көшін Алматы облысы бастап тұр. Он­дағы 306 аралас мектепте 256 020 оқушы білім алып отыр. Маңғыстау облысындағы 15 аралас мектепте 25 744 бала оқып жатыр. Ең қызығы, қазақша білім ұйым­дарының үлесі соңғы онжыл­дықта күрт қысқарып кеткен. Мы­салы, 2010 жылы Қазақстандағы мектептердің 68,5 пайызы қазақ­тілді болса, 2020 жылы бұл көрсет­кіш 51,2 пайызға дейін құлдырапты. Өйткені аралас мектептердің саны 10 жыл бұрынғы көрсеткіштен ке­міген жоқ. Оны білім саласына жа­уапты мамандар «орыс мектеп­теріндегі балалар сиреп қалған­дық­тан, солардың ішінен қазақ сыныптарын ашып жатырмыз» деп түсіндіруге тырысады. Ал сарап­шы­лар болса «Мәселе аралас мек­тептердегі қазақ және орыс сы­нып­тарын ажыратып, бірыңғай орыс не қазақтілді мектепке ай­нал­дыруда болып тұр» деседі. Осы уәждің жаны бар сияқты. Себебі орыс және аралас мектептерде тек орыс тілінде білім алатын балалар­дың саны 10 жыл бұрынғы 857 308 баладан әлдеқайда артқан.

Аймақтарда аралас мектеп қатары артып келеді

Еліміздің 3 ірі мегаполисіндегі мектеп оқушыларының қай тілде білім алып жатқанына көз жүгіртіп көрелік. Мәселен, 2020-2021 оқу жы­лында елордада қазақ сыныбында – 108 мың, орыс сыныбында 85 мың бала оқыған. Ал Шым­кентте қазақ сыныбын­да – 152 мың, орыс сыныбында – 54 мың, тіпті өзбек сыныбын­да 20 мың бала білім алыпты. Ал­матыда қазақ сыныптарындағы (140 мың) оқушыдан орыс сыны­бындағылар (153 мың) басым бо­лып шықты. Ақмола облысында да сол, 555 жалпы білім беретін мек­тептің 157-сі ғана қазақша, 217-і аралас. Бір қызығы, тәуелсіздік ал­ғалы Көкшетауда жаңа қазақ мек­тебі 2018 жылы бір-ақ салын­ған. Соны қосқанның өзінде қа­лада мемлекеттік тілде білім бере­тін 4-ақ мектеп бар екен. Шығыс Қазақстан облысында 337 қазақ мектебі, 140 орыс мектебі, 167 ара­лас мектеп бар. Қарағанды қаласының өзінде 12 мектеп таза орыс тілінде берсе, 10 мектеп тек қана мемлекеттік тіл­де оқытады. Ал аралас мектеп саны – 56. Жергілікті 30 мыңнан астам қазақ баласы орыс мектебіне барып жүр деген сөз. Павлодар қаласында өткен жылы 7 қазақ, 12 орыс мектебі, 18 аралас мектеп бол­ған. Одан бері де ештеңе өзгерген жоқ. Жергілікті белсенді азаматтар ата-аналардың дені қазақ мекте­бінен гөрі аралас мек­тепке барған­ды құп көретінін айтады. Саясаттанушы Дос Көшім: «Аралас мектептер тек қана Қы­зылорда, Түркістан сияқты қазақ­тілді аймақтарда болуы керек. Онда оқыған орыстілділер де қа­зақтілді болып шығады. Екіншіден, аралас мектептердегі барлық іс-шаралар қазақ тілінде өтілуі шарт. Үшін­ші­ден, оларды жыл сайын қазақтілді мектепке айналдырудың нақты жоспары болуы керек. Ең бастысы, қоғамда қазақ тіліне де­ген қажет­ті­лік орнауы шарт. Он­сыз тіл мәселесі шешілмейді» дегенді айтып отыр. Ең қызығы, білім ордасын, ба­ласының қай тілде білім алуын ата-ананың өзі таңдайды. Мәсе­лен, Жанерке Абыл екі қызын да аралас мектепке, яғни орыс сыны­бына береді. «Не себепті?» деген са­уалымызға «Орыс балабақ­ша­сына барды. Қазақ тілінде оқы­тайын десем, тілі орысша шыққан. Қазақ тілінде сабақты меңгере алмайды деген қауіппен амалсыз орыс сыныбын таңдадық. Аз-маз қазақша түсінгені болмаса, мүлдем сөйлей алмайды. Қазақ балабақ­шасына бергіміз келген. Алайда біз тұратын аймақта балабақша болған жоқ. Амалсыз, орыс балабақша­сына беруге тура келді» деп отыр. Мұндай ата-аналар өте көп. Кейбір балаларды YouTube тәрбиелеп жатыр. Тілі орысша шыққан соң, амалсыз орыс сыныбына баруға тура келеді. Қазағы көп өңірлердің өзінде аралас мектептерде орыс сыныбы көбейіп тұр. Осыдан біраз бұрын Алматы облысы Талғар ауданында да ара­лас мектепке қатысты дау туған. Аралас мектепке қарсылық таныт­қандар да болды. Амал не, әкімдік мектепте орыстілді сыныптарға сұраныс бар екенін ескере отырып, аралас мектеп ашуды жөн көрді. Оның себебі, ата-аналардан бала­ларын орыс тілінде оқытуға өті­ніштер түскен. Сол өтініштерге сәйкес шешім қабылданыпты. Осылайша, ата-ана арызданса, білім басқармалары мектепті ара­лас қылып өзгерте салады. Бір мектеп – екі түрлі оқушы. Екі тілде оқып жатыр. Бұл да бала психо­ло­гиясына әсер ететін фактордың бірі. Тағы бір мәселе – «ең жақсы мектеп – үйге жақын мектеп» де­ген бар. Көпшілік осы ұстанымды ұстанады. Бұл бір жағынан бала­ның қауіпсіздігі үшін маңызды, екінші бір тұсы – алысқа тасып әуре болмайды. Біз балаларымызға білім бере­міз деген жақсы ниетте жүріп, ең басты нәрсені естен шығарып ал­ғандаймыз. Ұрпақ ұлт үшін керек. Ал ұлттың қасиетті құндылығы – Тәуелсіздік! Тәуелсіздікті көздің қарашығындай сақтау үшін жас ұрпақтың тілі де, ділі де мықты болуы шарт. Аралас мектептерде оқып жүріп бір-бірімен жан дү­ниесі, арман-аңсары, таным-тү­сінігі, түптеп келгенде құндылық­тары қабыспайтын мұндай білім жүйесі кімге керек?

Айым БЕКТҰР