Соңғы айларда елдің әр жеріндегі кәсіпорындарда болған адам өлімі жайлы көп естідік. Шілденің басында тағы жазатайым оқиға болды. Елдегі ең ірі мұнай кеніштерінің бірі Теңізде 6 шілдеде жарылыс болып, екі жұмысшы қаза тапты. Үш адам ауруханаға түсті. Жыл сайынғы ескертулерге қарамастан компаниялар өндірістегі қауіпсіздік мәселесіне көңіл бөлер емес. Бұл жолы жұмыс беруші де, жұмысшылар да қауіпсіздікті елемейтінін аңғарғандаймыз.Екі түрлі дерек, елеусіз еңбек
2021 жылғы дерек бойынша, Қазақстанда 6,7 млн адам жұмыс істейтін 340 мыңнан астам кәсіпорын бар. Ондағы жұмыскерлердің еңбек құқықтарының сақталуын бақылауды 246 мемлекеттік еңбек инспекторы жүзеге асырады. Жұмыстары нәтижесіз емес. Инспекторлар былтыр 5 130 тексеру жүргізіп, 11 мыңға жуық заңбұзушылықты анықтапты. Жүргізілген жұмыс қорытындысы бойынша жұмыс берушілерге 3 371 ұйғарым беріліп, 278,2 млн теңге сомасында 1,3 мың айыппұл салынған. Алайда анықталған заңсыздықтан анықталмағаны көп секілді. Оған жыл сайын өндірісте қаза табатындардың саны дәлел. Мысалы, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне қарасты Еңбек, әлеуметтік қорғау және көші-қон комитетінің дерегіне сенсек, 2021 жылы Қазақстанда өндірістегі жазатайым оқиғалардың кесірінен 1 465 қызметкер зардап шеккен, олардың 200-і қаза тапты. Көрсеткіш 2020 жылмен салыстырғанда, 2,5 пайызға ғана азайған екен. Әсіресе мұндай жағдай алпауыт «АрселорМиттал» орналасқан Қарағанды облысында көп болады (238 адам зардап шекті). Одан кейін Шығыс Қазақстан (204 адам), Қостанай (122 адам), Павлодар (114 адам), Ақтөбе (107 адам) облысы мен Алматы қаласы (107 адам) тұр.
Бір қызығы, жауапты ведомстволардың дерегі біркелкі емес. Ұлттық статистика бюросы мүлде басқа сандарды алға тартқан. Бюро осы жылы кәсіпорындардағы адам өлімі саны бірден 6 пайызға көтерілгенін мәлімдеді. Еңбек жағдайларына байланысты жазатайым оқиғалардан зардап шеккендер, оның ішінде соңы қайғылы оқиғамен аяқталған істер көлемі 2020 жылмен салыстырғанда 4,9 пайызға өсіп, 2133 адамға жеткен. Өңірлік бөліністе мұндай оқиғалар Қарағанды облысында (537 адам), Шығыс Қазақстан облысында (320 адам) және Нұр-Сұлтан қаласында (161 адам) көп тіркелген. Міне, деректердің әртүрлі болуы күмән ұялатып, «шынында зардап шеккендер саны әлдеқайда көп болар» деген ойға қалдырады. Бірақ түйткілдің төркіні сол баяғы өндірістік қауіпсіздікке назар аудармаудан шығып отыр.
Кәсіпорындардың салғырт саясаты
Қазақстанда 2030 жылға дейінгі қауіпсіз еңбек тұжырымдамасы қабылданған еді. Оның негізінде 2030 жылға қарай зиянды және басқа да қолайсыз еңбек жағдайларында жұмыс істейтін қызметкерлер санын 15 пайызға дейін төмендету, өндірістегі жазатайым оқиғалар салдарынан зардап шеккендер санын азайтып, еңбек заңнамасының сақталуын тексеру нәтижелері бойынша анықталған заңбұзушылықтардың жалпы санын 15 пайызға дейін төмендету жоспарланған. Бірақ жоспар іске аспайтын сыңайда. Себебі кәсіпорындарға жауапты компаниялар өндірістік қауіпсіздік саласына салғырт қарайды. Мәселен, таяуда мәселені зерттеген Ranking порталы шетелдік гиганттар да, отандық компаниялар да еңбек қауіпсіздігін елемейтінін жеткізді.
«Егер шетелдік корпорациялардың кәсіпорындарында қайғылы жағдайлар мезгіл сайын бола берсе, шетелдік иелер өндірістегі қауіпсіздікке ақша салуға асықпайды. Ал біздің отандық кәсіпорындардағы осындай қайғылы жағдайлар одан да көп сұрақ туғызады. Мысалы, 15 маусымға қараған түнде мұнай-газ кен орнындағы өрт кезінде Маңғыстау облысындағы ірі мұнай-газ кәсіпорны, «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ еншілес компаниясы – «Өзенмұнайгаз» ұңғымаларды жөндеу компаниясының жұмысшысы қаза тапты. «ҚазМұнайГаздың» ірі акционері – «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры. Жұмысшылар еңбек шарттарына қатысты бұған дейін де талай шағымданған. Әзірге өрт себептері анықталып жатыр. Қайтыс болған азаматтың әріптестері өз нұсқаларын айтады. Олардың сөзінше, кәсіпорында қауіпсіздік шаралары баяғыдан сақталмаған, ал техникалар әбден ескірген», – деп жазды.
© коллаж: Әсел Балтақызы[/caption]
Былтыр Мемлекеттік еңбек инспекциясы кәсіпорындардағы оқыс оқиғалардың негізгі себептерін жіктеген. Сонда еңбекті қорғауға байланысты заңнаманың негізгі бұзушылықтары жұмыскерлерді қауіпсіз еңбек жағдайларымен қамтамасыз етпеуден (20,6%), қауіпсіз еңбек тәсілдеріне үйретпеуден (12,1%), жеке және ұжымдық қорғану құралдарымен, арнайы киіммен және арнайы аяқкиіммен қамтамасыз етпеуден (6,1%), еңбекті қорғау жөніндегі қызметтің немесе жауапты адамның болмауынан (1,5%) адамдардың зардап шегетіні айтылған.
Қазіргі кезеңде еңбек нарығында шешілмеген мәселелер тым көп. Саладағы жауапты мекемелер жұмыс орындарындағы жалақының да уақытында берілмей, кешіктірілетін жайттар жиілегенін мәлімдеп отыр. Қоғамдық толқулардың көбі жұмысшылар наразылығынан басталатыны да белгілі. 2022 жылдың басынан бастап мемлекеттік еңбек инспекторлары 306 кәсіпорында жалақы бойынша 1,6 млрд теңге көлеміндегі берешекті анықтаған. Қабылданған шаралар, соның ішінде жалақы бойынша берешекті өтеудің қатаң кестелері мен мерзімдерін белгілеу нәтижесінде 4 мыңнан астам жұмыскердің құқықтары қорғалып, оларға 1,3 млрд теңге төленді. 300 миллион теңге көлеміндегі жалақы әлі өтелмеген. Осы тәрізді сансыз кемшіліктен кейін жұмыс берушілердің де, жұмысшылардың да қауіпсіздікке тиянақты қарай қоюы екіталай.
Былтыр елімізде 4206 өндірістік нысан аттестаттаудан өткізілді. 15,5 мыңнан астам өндірістік кеңес құрылып, 18 мыңнан артық техникалық инспектор ішкі бақылауға көшкен. Дегенмен, жоғарыда айтқандай, осы инспекторларға сенім аз. Шамасы, бақылауды жүзеге асыратын қызметкерге басшылардан тәуелсіз құзырет берілгені жөн. Қағаз жүзінде олар басшылардан тәуелсіз әрекет етеді. Бірақ «бармақ басты, көз қыстының» кебі жоғалмағандай.
Жұрт жұмысшылардың басы қатерде жүретінін жақсы біледі. Осы күні жұмысшыларының өміріне бейжай қарайтын алпауыт кәсіпорындар айылын жияр емес. Өтемақымен құтылуға әдеттенген олар үшін адам өмірі құнсыз. Мысалы, өткен айда Теміртаудағы «АрселорМиттал» цехында 5 адам қаза болды. Билік тарапынан тексеріс жүрді, арнайы комиссия барды. Бірақ компания басшылығы бұл жолы да көз жұмғандардың жақындарына өтемақы төлеп құтылды. Иә, кәсіпорындағы бірнеше қызметкер жауапқа тартылды. Бірақ олардың жұмысшылардан айырмасы шамалы еді. Әр оқиғаның салдарынан кейін ғана жүргізілетін тексерулердің еш мәні қалмады.