Жиырма жылдық жойылу
Соңғы 20 жылдан астам уақыттан бері Каспий теңізінде итбалықтардың қырылуы жиілеп кетті. Экологтер тарапынан бұл мәселе сан рет көтерілсе де, қандай да бір мекеме мұның нақты себебін айтқан емес. Көбіне тек болжамдармен шектеледі. Әйткенмен, техногендік күштердің кері әсер еткені анық тәрізді. Итбалықтардың азығы – шабақтардың азаюы мен аңшыларды да кінәлаушылар бар. Жаппай індетке ұшырауы жиілей түскендей. 2000 жылы Каспий теңізінде 30 мыңға жуық итбалық қырылды, оның 10 мыңнан астамы Қазақстан жағалауынан табылған болатын. Теңіз жануарларының өлі денелерін қатты жел Каспийдің солтүстігінен оңтүстік акваториясына ағызып әкелген еді. Ол кезде итбалықтардың қырылу себебін мамандар хроникалық токсикоз деп атады. Яғни, жануарлардың өлі денесінен шикі мұнайдың ыдырау өнімдері, отын мен флот мазуты, сондай-ақ пестицидтер табылған. 2006 жылы көктемде 330 итбалық өлді. Бұл жануарлардың қырылу себебін зерттеген комиссия «оба дертінің вирусы болуы мүмкін» деп қорытындылады. Алайда Микробиология және вирусология институтының вирустар экологиясы лабораториясының өкілдері Маңғыстау облысында итбалықтардың жаппай қырылуына балық аулаудың күрт күшеюі себеп болды деген болжам жасаған. 2007 жылы бұл оқиға тағы да қайталанып, жағаға шығып қалған өлі итбалық саны мыңға жуықтады. Өлі итбалықтар Қаламқас пен Қаражанбас мұнай кеніштерінің арасындағы жағалаудан, «Қаламқас» су бөгетінің төңірегінен табылған. 2009 жылы Каспий жағасына жүздеген итбалықтың өлексесі тағы шықты. Маңғыстау облысына қарасты осы Түпқараған ауданынан 350 итбалықтың өлексесі табылған. Содан бері «итбалық қырғыны» тоқтаған жоқ, жыл сайын қайталанады. Әйтеуір, табиғат жанашырлары итбалықтардың өлу себебіне «адам факторы» әсер етіп отырғанын алға тартады. Демек, өндіріс орындарының экологияға тигізген зардабы орасан. Ал мұны қазбасын маңызды санайтын кәсіпорындар ашып айтпайды. Сонымен Каспийде қанша итбалық қалды, қаншасы қырылды? Қазір Каспий теңізіндегі итбалықтар мәселесін түбегейлі зерттеп жүрген экологтер жоқтың қасы. Бірлі-жарым пікір айтушылар ғана бар. ХХ ғасырдың басындағы зерттеу бойынша, Каспий теңізінде 1 миллионнан астам итбалық мекен еткен. Ал 2005 жылғы санақ бойынша, көк айдында шамамен 110 мың итбалық қалған. Демек, 1 ғасырдың ішінде 10 есе азайған. Мұнымен шектелмей, 2018 жылы тағы 30 пайызға дейін кеміген. 2020 жылы Каспийде 170 мыңға жуық итбалық қалғаны белгілі болды. 2008-2018 жылдар аралығында жүргізілген зерттеу қорытындысына сай, итбалықтар Каспийдің солтүстігінде көп болатынын көрсеткен. Бұл жерге жету үшін олар Түрікменстан шекарасынан бастап Жайық өзені сағасына дейінгі миграциялық дәлізді пайдаланатын көрінеді. Ал бұл дәліздің көп бөлігі ластанып үлгерген. Айтпақшы, кезінде итбалықтар мәселесін жиі қозғаған марқұм Бостан Сүлейменов болатын. Эколог теңіздің өнеркәсіптік және ауылшаруашылық қалдықтарымен ластануы итбалықтардың ағзасына хлор органикасы мен ауыр металдарды шоғырландырғанын көп ескертті. Салдарынан олардың иммунитеті әлсіреп, араларында жұқпалы аурудың таралуына түрткі болған. Ал «Табиғи орта» Батыс Қазақстан үкіметтік емес ұйымдары өңірлік ассоциациясының кеңес төрағасы, EcoJer қауымдастығының Маңғыстау облысы бойынша аймақтық экологиялық кеңесінің мүшесі Әділбек Қозыбақов бұл мәселеде нақты бір себебін айту қиын екенін алға тартады. – Нақты себебін білу үшін жыл бойы мониторинг жүргізілуі қажет. Мұндай істі қазір ешкім қолға алған жоқ. Зерттеу жасаған бірді-екілі компаниялар болған. Бірақ олар мәліметтерін ашық жарияламайды. Компания мониторинг жүргізген кезде олардың сарапшыларымен қатар тәуелсіз сарапшылар да жүруі керек еді. Алайда мүмкіндік жоқ. Кезінде осындай ұсыныс айттық. Қабылдамады. Бұл мәселеде бірнеше кешенді фактор қосылып әсер етуі мүмкін. Судың ластануы да, табиғи құбылыс та, браконьерлер құрған аулардың да, кемелердің де зияны тиген болуы мүмкін. Мұның бәрі тек ылғи мониторинг жүргізіп отыру арқылы ғана анықталады. Сондықтан мен осы факторлардың бірде біреуін жоққа шығармаймын, бірақ нақтысын да айта алмаймын. Дәлелдемелер жоқ, тек пікірмен шектелуге мәжбүрміз, – дейді ол. Қорыта айтқанда, проблеманың маңызы жылдан жылға артқанымен, жауаптылар кешенді зерттеу жүргізуге құлықсыз секілді. Мамандар итбалықтар қырылған кезде ғана мәселеге зер салады. Алайда одан еш нәтиже жоқ. Біздің ойымызша, басқа факторларды айтпағанда, теңіздің ластанғаны анық. Экология саласындағы басшылар белгілі бір деңгейде кәсіпорындардың «былығын» жасыруы мүмкін. Яғни, кешенді зерттеу жүргізіле бастаған күннің өзінде оған тәуелсіз сарапшылар атсалысқаны абзал.Итбалықтардың «итшілеген» тірлігі
