Осыдан бір апта бұрын ғана құқық қорғау органдары әлеуметтік желі мен мессенджерлерде тарап жатқан «Қазан» немесе «Қара касса» ойыны сияқты табыс табудың күдікті тәсіліне жоламауға кеңес беріп еді. Ал екі-үш күннен бері елімізде кезекті қаржы пирамидасы әшкере болып, оған ақша салған мыңдаған адам сан соғып қалды. Миллиардтарды жымқырған фирмалардың басшылары қамауға алынып жатыр, із суытып үлгергені де бар.
«МММ», «Телемаркет», «Тибет», РДС, «Хопер-инвест» сияқты маңдай термен тапқан ақшаңды айласын асырып тартып алатын ұйымдарды білетіндердің өзі кезекті қаржы пирамидасының құрбанына айналып жатыр. Неге?
Қаржылық сауатымыз қашан ашылады?
Қаржы пирамидасы дегеніміз – бір адамның ақшасын екінші адамға беру, бары сол, әйтпесе оған басқа жақтан ешқандай қаржы түспейді. Мұны түсіну үшін қаржылық сауаттың да керегі шамалы. Бірақ бір тиының екеу болады деген сөздің ұнайтыны сондай, сенеміз де қаламыз. Әйтпесе, «бәлен жерде алтын бар, барсаң бақыр да жоқ» дегенді естіп өскен адам әр нәрсеге де сын көзімен қарауы керек. Ең болмаса, компания сайтын іздеп, табысқа кенелтуге уәде берушілер туралы әлеужеліден сұрауға да болады. Сонда әйтеуір бір күдік туғызар дерек табылар еді. Мысалы, миллиондарды жымқырып кеткен «Гарант 24 ломбард» ЖШС-ның банк операциясын, несие беру қызметін жүргізуге лицензиясы болмаған. Бұл туралы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінен білуге болады. Бұл фирма 121 277 теңге салық қарызын да төлемеген. Ел аузындағы «Estate Ломбард» мен Home Avto Invest ЖШС-лардың салық қарызы болмағанымен, соңғысы мемлекеттік сатып алу порталында қара тізімге ілінген. Осындай деректер күдік туғызуы тиіс.
«Гарант24 Ломбард» былтыр қазан айында еліміздің 13 өңірінде бір уақытта қызметін бастаған. Серіктестік адамдардан жылжымалы және жылжымайтын мүлікті жоғары құны бойынша бөліп-бөліп сатып алған, кейіннен 3-5 ай ішінде клиенттерге шарттағы соманың бір бөлігін төледі, ал осы уақытта қабылданған мүлікті үшінші тұлғаға нарық құнынан арзанға сатқан. Биыл 15 ақпанда серіктестіктер басшылары өз қызметін бір уақытта тоқтатып, ұрланған ақшамен із жасырмақ болған. Бәрін «бүлдірген» «Гарант 24 Ломбард» құрылтайшысы, 1993 жылы туған Аслан Мырзабеков, ол 19 ақпанда WhatsApp чатында «Мен сендердің ақшаларыңды қайтармаймын. Сенімдерің үшін рахмет! Тегін ақша әуесқойлары! Бәріңіз сау болыңыздар!» деген хабарлама қалдырды. Сол-ақ екен әр аймақтағы ішкі істер органдарына азаматтар серіктестік үстінен шағым түсіре бастайды. Бүгінге дейін 2 мыңнан астам өтініш түскен. Компаниялар 42 мыңнан астам адаммен шарт жасасқан. Алдын ала дерек бойынша келтірілген шығын 5 млрд 411 млн теңгеге бағаланып отыр. Аталған фактілер бойынша 190 (алаяқтық) және 217-бап (қаржы пирамидасы) негізінде 22 қылмыстық іс тіркелді. 13 адам қамауға алынды. Мемлекетаралық іздеудегі 9 күдікті анықталды, оның ішінде А.П.Мырзабеков те бар.
Бір ғана Ақтөбе облысында осы ұйымға 10 мыңнан астам адам ақша салған. Олар ақтөбелік кеңсеге басып кіріп, сейфін бұзбақ болды, жұртты басу үшін арнайы жасақ шақыруға тура келген.
«Үкіметтен талап етеміз... ақша бөлсін бюджеттен!»
Алаяқ фирмаға жарнама жасаған өнер иелері әлеуметтік желіде ақталуға көшті. Белгілі вайнер Мейіржан Төребаев «Гарант 24 ломбард» қызметкерлерінің үстінен полицияға шағым түсіргенін жариялады. Ол ломбард автокөлігімді тартып алды деп отыр. Әнші Айқын Төлепберген де өзін жәбірленуші санап, ломбард жарнамасына түскеніне өкініш білдірген. Асылхан мен Артур Төлеповтер өздерінің де ломбардқа алданғандарын айтып, жарнамаға түскені үшін өкініп, халықтан кешірім сұрады. Ломбард жарнамасына түскен жекпе-жек файтері Қуат Хамитовті жазылушыларының бірі жерден алып, жерге салса, енді бірі ақтап әлек. «Қазақтың бетке ұстар азаматы деп сізге сеніп қалдық... алданған халықтың ақшасын кім қайтарады? Қазақты алдаған осы компанияның басшыларын тауып, ақшасын қайтаруына, жарнама жасаған блогерлер, әншілер, спортшылар, көмектесіңіздер!» дегендер де бар. Алданғандардың арасында ашынған біреу «Үкіметтен талап етеміз, неге басында жаппай (қаржы пирамидаларын айтады – ред.) тексермеді? Ақша бөлсін бюджеттен!» деп жазыпты.
Айтқандай, әлеуметтік желіде алданып қалдық деген адамдар қашып кетті дегендердің туыстарының деректерін тауып алыпты, оны әлеужеліде жариялап, іздеп баруды ойластырып жатыр. Осындайда қашып кеткен адамның туысын тауып алуға жеткен ақыл қаржы пирамидасына ақша саларда қайда қалған деген сұрақ туындайды.
Акционер болуға не кедергі?
Халық қаржы пирамидасына неге барады? Себебі салған ақшам еселеп қайтады деп сенеді. Жарнамасы жер жарардай болған соң, сенбегенде қайтсін? Ал өркениетті елде қаржысын еселегісі келгендер инвестор мен акционерге айналады. Жобаға қаржы құю, табысты компанияның акциясын сатып алу ақшаңыздың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Алда-жалда компания банкрот болса, сіздің салымыңыздың қайтарына кепіл бар. Оны мемлекет беріп отыр. Ал қаржы пирамидасы үшін мемлекет кепілдік бермейді.
Шетелдік инвесторлар қандай да бір елге қаржы құймас бұрын жергілікті халықтың өз елінің жобасына қаншалықты қаржы құятынын зерттейді екен. Яғни халықтың инвестициялық белсенділігіне қарай шешім қабылдайды. Жалпы, біз мән бере қоймаймыз, дегенмен соңғы жылдары жергілікті халықтың акция сатып алу қарқыны аз да болса өсе бастаған көрінеді. Мысалы, «Қазатомпром» былтыр акциясының 2,5 пайызын сатылымға шығарды, сұраныс көбейіп, компания акциясының 4 пайызын сатты. Соның 60 пайызын жергілікті инвесторлар, 40 пайызын шетелдік инвесторлар сатып алған. Сатылымға бір акциясын 11 мың теңгеден шығарған, қазіргі баға 13 мың теңгеге жетті. Одан кейін «Халықбанк» те акциясын сатуға шығарды, мұнда да сондай үдеріс байқалды.
Қарапайым халық арасында биржаға қатысу үшін бай болу керек деген миф бар. «Астана» халықаралық қаржы орталығының Aстана халықаралық биржасының Қаржы жөніндегі басқарушы директоры Ренат Бектұровтың айтуынша, биржадағы сауда-саттықты 1 мың теңгеден де бастауға болады. Бірақ оның пайдасы бола қоймайды, себебі комиссиясынан артылмайды. «Егер ай сайын 5 мың теңгеден салып отырсаңыз, жақсы нәтиже көруіңіз мүмкін. Мысалы, «Халықбанктің» акциясының бағасы 150 теңгеден басталады. 15 000 теңгеге 100 акция алуға болады. Оның ішінде қандай пайда көреміз, дивиденд төленеді, екіншіден бағасы өседі. Кеше Лондон саудасында «Халықбанктің» акциясы
5 пайызға өсті. Банк 50-100 пайызын дивиденд ретінде төлейді. Біздің биржаға Ресейдің «Полиметалл» компаниясы шықты. Сәуірде 10 доллар 10 центтен шыққан акция бағасы, былтыр алтын бағасының қымбаттауынан, қазан айында 16 долларға өсті. Жарты жылдың ішінде 60 пайыз өсім көрсетті. Мұндый мысал көп», – дейді ол.
Әрине, кез келген жобаға қаржы саларда оны зерттеу аса маңызды. Мысалы, Tesla-ның 1 акциясы былтыр қыркүйекте 250 долларға сатылды, ал күні кеше 920 долларға қымбаттады. Бір қызығы, қаржы сарапшылары арасында Tesla болашағына аса сене қоймайтындар бар, мұны тәуекелі жоғары жоба деп санайды, пайда табуың да, ақшаңды жоғалтуың да мүмкін. Сондықтан ұзақмерзімді инвестицияға және жинақ портфельдерге назар аударуға кеңес береді. Мысалы, Американың 500 компаниясының акциялары жинақталған S&P 500 портфелін айталық. Бұл портфельден акция сатып алу арқылы америкалық нарыққа жол саласыз. Сондай-ақ дамушы елдер акциялары деген портфель бар, бұл дамушы елдердің 3 000 компаниясының акциясын жинақтаған портфель. Акция алуға тәуекелі жетпегендер облигация сатып алуына болады. Облигацияның пайдасы мен пайыздық деңгейі белгілі әрі тұрақты.
Нарық психологиясына сенсек, жергілікті адамдар, өз елінің компанияларына жақын болады екен, себебі ол компанияларды жақсы біледі. Олай болса, Астана халықаралық биржасындағы «Қазақалтынның» облигациясын екі жылға 9,5 пайыз мөлшерлемемен сатып алуға болады. Freedom Holding Corp облигациясын алсаңыз, екі жылда 7,5 пайыз төлейді. Жақында BI Group облигация шығармақшы, жылдық пайызы 17-18 пайыз болуы мүмкін екен. Егер әуе компаниясының акциясын сатып алсаңыз, онда мұнай бағасын бақылап жүріңіз, себебі әуе компаниялардың жанар-жағар майға көп шығын жұмсайды. Мұнай бағасы өскенде табыс деңгейі төмендейді, шығыны өседі, мұнай арзандаса керісінше шығыны азаяды.
«Жалпы, отандық компаниялардың акциясын сатып алу бізге не береді? Біріншіден, мемлекеттің кепілі бар, екіншіден, ол компанияның ашықтығы артады. Себебі кез келген компания инвесторларының сұрағына жауап беруге міндетті, бұл компания жауапкершілігін арттырады», – дейді Ренат Бектұров.
ТҮЙІН.
Біз Астана халықаралық биржасын бекерге айтқан жоқпыз. Халық арасында қара жұмыс істемей байығысы келетіндер көп. Сол үшін баспанасын да, көлігін де сатуға дайын. Ендеше оларға мемлекет кепіл беріп отырған банктер мен қор биржасына бет түзеу керек шығар. Брокермен шарт жасасып, қаржылық кеңес алса, халықтың сауаты көтерілуі де мүмкін-ау...
Айтқандай, әлеуметтік желіде алданып қалдық деген адамдар қашып кетті дегендердің туыстарының деректерін тауып алыпты, оны әлеужеліде жариялап, іздеп баруды ойластырып жатыр. Осындайда қашып кеткен адамның туысын тауып алуға жеткен ақыл қаржы пирамидасына ақша саларда қайда қалған деген сұрақ туындайды.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ