Ал «Қазақ» газетінің шығуы Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатовтың еңбегінің ортақ жеңісі еді. Ол заманда оқырманды ағартушылық жолға тәрбиелеудің бірден-бір құралы – мерзімді басылым екенін ұлт зиялылары жақсы түсінді. Ахмет Байтұрсынұлының алғашқы нөмірде жазылған мақаласында да: «Газетті жұрт керек қылмаса, миллиондап капитал ол үшін жұмсамас еді. Осылардың бәрі де газет керек екендігін көрсетеді. 1907 жылғы санаққа қарасақ, Ресейде сол жылы екі мың бір жүз жетпіс үш есімді газет һәм журнал шыққан екен. Оның бір мың үш жүз тоқсан алтысы орыс тілінде, сегіз жүз алпыс жетісі басқа тілде басылыпты. Сол сегіз жүз алпыс жетінің ішінде біздің татар қарындастарымыздың отыз шамалы газет-журналдардың саны бұрынғыдан да өсті. Біз де құр қалғанымыз жоқ. «Айқап» журналы шықты. Бұл бұрынғыдан гөрі, бір адым болса да ілгері басқанымыздың белгісі. Бірақ бір адым ілгері басып, сол күйімен тұрып қалсақ, онымен алысқа ұзай алмаймыз. Ілгері басқанның үстіне ілгері басуымыз керек. Озғандарға жету керек, жеткендерден озу керек. Дүниенің төріне қызыққандар төрден орын алып жатыр. Тырмыспағандар есікте қалып жатыр. Есікте қалмай, төрге тырмысалық, басқалар төрге қарай бара жатқанына қарап, біз де солардың істегенін істейік. Басқалардың заманға қарай өтіп жатқан амалын көруімізге газет-журнал керек» деп жазады.Газет Орынборда, Каримов, Хусаиновтар баспаханасында басылған. Газетке жазылу бағасы: бір жылға – 3 рубль, алты айға – 1 рубль 75 тиын, 3 айға – 1 рубль болған. Ахаңның «Газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі» деген сөзі басылымның басты ұранына айналды. Газет рәміздік бейне ретінде киіз үйді алған. Киіз үйдің түндігі батыстан ашылып, есігіне «Қазақ» деп жазылған. Ұлт зиялылары бұл туралы: «Қазақ ішіне Еуропа ғылым-өнері таралсын, «Қазақ» газеті қазақ жұртына әрі мәдениет есігі, әрі сырт жұрт жағынан күзетшісі болсын» деп түсіндірген. «Қазақ» газеті толық зерттеліп бітті ме? «Қазақ» газетінде жарияланған материалдар жинақталып, арнайы жинақ болып шыққан еді. Ғалымдар бұл жинаққа газет мақалаларын толық қамти алды ма? Жалпы, басылымның 265 нөмірі жарық көрді дедік. Архивтерде мұның бәрі сақталған ба? ХХ ғасыр басында жарияланған басылымдарды зерттеп жүрген зерттеушілердің бірі – Абай Мырза. Тарихшының айтуынша, газет толық зерттеле қойған жоқ.
«Газеттің әр жылғы сандары жеке-жеке кітап болып шыққанымен, газеттің жалпы толық неше саны шыққаны туралы әлі де зерттеушілер нақты пікір айта алмай отыр. Қазірге дейін зерттеушілер қолына түскен 266 саны ғана белгілі. Мұның ішінде: «Қазақ» газетінің алғашқы 40 санын Мұстафа Оразаев бастырса, 41 санынан бастап «Азамат серіктігі» бастырды. Ахмет Байтұрсынұлы – 231; Міржақып Дулатұлы – 33; Жанұзақ Жәнібеков – 2 санын шығарады. Газеттің төртінші санынан бастап киіз үй пішіндес эмблемасы болды. 1915 жылдан бастап аптасына екі мәрте шығып, жыл ортасынан қайта бір мәртеден шықты. Кей зерттеушілер «газеттің таралымы 1000 таралымнан аспады» дейді, бірақ алғашқы жылдың өзінде таралымы 3000-нан асып кеткен» дейді. Тарихшы бұған татар басылымдарында таңданыспен жазған жазбалары бар екенін айтады. Оның айтуынша, газетте жарияланған әртүрлі салалық журналистиканың негізі болатын тақырыптар әлі де толық зерттеуді қажет етеді. «Мысалы, бір ғана Абайға қатысты 40-тан астам әртүрлі жазбалар кездессе, қазақ кітаптарының жарнамасы туралы жүзден аса мәлімет бар. Жұқпалы індеттер мен одан сақтану туралы да жиырмадан астам мақала жарық көрген. Шетелде оқитын қазақ студенттерімен де байланыс орнатып отырды. Шетел қазақтары туралы да құнды жазбалар көп. Міне, осының бәрін жеке-жеке қарап, зерттеу, зерделеу мәселесін қолға алып, қарастыру керек деп ойлаймын», – дейді.Алаш тақырыбын зерттеген ғалымдардың көбі «Қазақ» газетін айналып өтпейді. Өйткені Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Райымжан Марсеков, Қошке Кемеңгерұлы, Шәкәрім Құбайдердіұлы, Нәзипа Құлжанова және т.б. Алаш зиялыларының мақалалары басылып тұрды. Оның әрқайсысын да зерттеуші ғалымдарымыз зерттеп-зерделеді. Әлі күнге бұл тақырыпты қаузап, ғалымдарымыз тың жаңалықтарды жариялап келеді. Өйткені Алаш тақырыбы бітпейтін рухани мол қазынаға айналғалы қашан?!
Белгілі алаштанушы ғалым Ұшқын Сәйдірахманның айтуынша, «Қазақ» газетін ең бірінші зерттеп бастаған – Үшкөлтай Субханбердина. Ол кісі «Айқап», «Қазақ» газеттерінде шыққан мақалалардың библиографиясын жасады. Одан кейін 1998 жылы «Қазақ энциклопедиясынан» мұқабасы көк түсті «Қазақ» кітабын шығарды. Бұл Үшкөлтай Субханбердина, Қайрат Сақ, Сәрсенбі Дәуітов авторлығымен жарық көрді. «1913-1914 жылғы нөмірлері жинақталып, кітап болып шықты. 1913-1918 жылдар аралығындағы нөмірлері толық жарияланған жоқ. Газет толық зерттеліп бітпеді деуге негіз болатын тағы бір дүние – бертінге дейін «Қазақ» газетінің 265 нөмірі шықты деп келдік. Бірақ кейін зерттеушілер басылымның 266, 267 нөмірін тапты. Яғни, кей деректерде айтылғандай, газет наурызға дейін емес, қыркүйекке дейін шығып тұрған. Соңғы 1918 жылы 4-5 нөмірі шыққан. Осы тұрғыдан келгенде, «Қазақ» газетін толыққанды зерттеп болдық деп айта алмаймыз. Әр жекелеген тұлғаларды зерттеушілер бар, олар «Қазақ» газетінен өзіне қажеттісін ғана іріктеп алады. Соны өзі зерттеп жүрген объектісі тұрғысынан пайдаланады. Жалпы, газет зерттелмеді деп те айта алмаймыз. Бірақ газеттің нөмірі тұтас аударылып, ғылыми айналымға енгізілген жоқ. Әлі де зерттей түсуіміз қажет. Экономика, заңға қатысты мақалалары жекелеп алынған жоқ. Одан бөлек, «Азамат» серіктестігі құрылған, осының өзін жекелеп зерттеуге болады. «Қазақ» газетін тақырып-тақырып бойынша жекелеп алса, қаншама құнды дүниелер ашылар еді», – дейді ғалым.Бүркеншік есімдерге байланысты айтыс көп Биыл – газеттің 110 жылдығы. Осы мерейтойға орай газеттің толық нөмірін кириллицаға аударып, қате кеткен тұстарын түзетіп, оқырманға таратсақ деген ойды айтады ғалым. «Елдің бәрі сирек қорға кіріп, сарылып оқып отыра алмайды. Көп адам зерттеу жұмыстарына бара бермейді. Сондықтан кириллицаға аударып, оқырманға жеткізу – ғалымдардың жұмысы. Бұл тақырыпты Ғарифолла Әнес ағамыз, ғалым Светлана Смағұлова жақсы зерттеп жүр. Оның өзінде 1913-15 жылдар аралығын ғана қамтыды. Соңғы үш жыл 1916-1917-1918 жылдар толық жарияланған жоқ», – дейді Ұшқын Сәйдрахман.
«Қазақ» газетін зерттеу мәселесін айтқанда, бүркеншік есімдерге қатысты да пікірлер сан алуан. Өйткені «Қазақ» газетінде мақалалардың дені бүркеншік есімдермен жарияланған. «Рас, таласты бүркеншік есімдер өте көп. Ол – Әлихандікі ме, Ахмет Байтұрсынұлы жазды ма, әлде Міржақыптың бүркеншік есімі ме? Осыны анықтап алуымыз керек. Мәселен, бір мақала Әлихан Бөкейханұлының жинағынан да кездеседі, дәл сол мақала Міржақып Дулатовтың та кітабына енген. Сөйтіп, кей мақалалар Әлиханға да, Міржақыпқа да телініп жүр. Әлі де болса, бұл тақырып зерттеле түсуді қажет етеді. Ғарифолла Әнес аға мен Сұлтан-хан Аққұлұлы бүркеншік есімге қатысты тартысты мақалалар жариялады. Сол сияқты «Ел баласы», «Түрік баласы» деген есімдер бар. Бұл есімдерді кім пайдаланды? Соны негіздеп, зерттеп, анықтауымыз қажет», – дейді ғалым.Газеттің электронды нұсқасын дайындау да уақыт талабы. Қазір электронды кітаптарды көбірек пайдаланады. 1913-1918 жыл аралығында шыққан «Қазақ» газетінің сандық нұсқасын дайындап шығарсақ, бұл да қазақ оқырманы үшін үлкен олжа болар еді.
Жалпы, Алаш зиялылары қазақ газетін шығарудағы мақсаты қандай болды әрі газет өз миссиясын орындай алды ма? Алаш тақырыбын зерттеген ғалым, алаштанушы Кеңес Нұрпейісовтің: «Қазақ интеллигенттерінің алғашқы тобының басым көпшілігі әмбебап мамандар болды: олар ғылыми жұмыстармен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар шығару қарекетімен де, көркем творчествосымен де қатар айналысты. Басқа сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ қауымының рухани сұраныстарына мүмкіндіктерінше толық жауап беруге атсалысты. «Айқап» журналын және жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығару арқылы олар халықты оқуға, көшпелі шаруаларды отырықшылыққа шақыруда, шаруашылықты жүргізудің прогрессивті формаларын, әйел теңдігін насихаттауда, патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырған отаршылдық саясатқа қарсы қоғамдық пікір қалыптастыруда айтарлықтай оңды істер тындырды» деген сөзі арқылы жауап беруге болады.
Қазақ тұрмысы, мәдениеті, өркениеті қандай болды десе, «Қазақ» газетінен парақтауға болады. Алаштың үнін батыл жеткізген басылым ұлттың жоғын түгендеді, тұрмысын түзеуге, оқу-ағартуға күш салды. Қазақ баласы білімді, саналы болып ержетуі үшін күресті. Сөзбен ғана емес, ісімен де дәлелдеп көрсетті. Елдің мүддесі мен құқығын қорғаған дүниелер де басылымның негізгі факторына айналды.
Алаш десе, «Қазақ», «Қазақ» десе, Алаш еске түседі. Алаш қайраткерлерінің ұлт үшін, азаттық, теңдік үшін күресін басылымда шыққан әр мақаладан байқауға болады. Олар өздері айтқандай, халықтың «көзі, құлағы һәм тілі» болуға ұмтылды. Әрі соны дәлелдей білді.
Осыдан 110 жыл бұрын «Қазақта» жарияланған мақалалардың әлі құны жоғары, сол кездерде айтылған ойлардың әлі мән-мазмұны жоғалған жоқ.
Бұл – біздің рухани құндылығымыз, байлығымыз!
«Қазақ» газетінде басылған
Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп, газетіміздің есімін «Қазақ» қойдық. Ұлт үшін деген істің ұлғаюына күшін қосып, көмектесіп, қызмет ету қазақ баласына міндет. Халыққа қызмет етемін десеңдер, азаматтар, тура жолдың бірі осы. Жол ұзақ, ғұмыр қысқа, қолдан келгенін ғұмыр жеткенінше істеп кетелік. Малша оттап, асап ішіп, халық үшін қам қылмай, қарын тойғанына мәз болып, мал өлімінде өлмейік».Ахмет Байтұрсынұлы
Біздің газетамыздың таңбасы «Қазақ», иәғни қазақтығымызды сақтау. Қазақтық, әрине, аты мен тілі жоғалмаса сақталады. Ақырында айтатынымыз: әдеби тілді сүйетін бауырларымызға газетті қазақтың қара тілімен жазғанымыз ұнамсыз көрінсе, ол кемшілігімізге кешу өтінеміз. Жұрт үшін шығарылған нәрсе жұртқа жақын болуы тиіс. Аспандағанмен, жерден алыс кете алмаспыз, артылдық дегенмен, елден алыс кете алмаспыз.А.Б.
Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады. Егерде біз қазақ деген ұлт болып тұруды тілесек, қарнымыз ашпас қамын ойлағанда тіліміздің де сақталу қамын қатар ойлау керек. Қазақтың осы күнгі ісінің бетіне қарағанда һәм мұнан былай ісіміздің беті осы болса, қазақ тілі азып жоғалуға ықтимал. Біз келімсек жұрттан кем болмас үшін оқымай тұра алмаймыз. Оқымасақ басқалармен қатар тіршілік ете алмайтынымыз сүттен ақ, күндей жарық. Оқығанда ісіміз осы қалпында болса, тіліміздің азып жоғалуы да анық. Қазақтың балалары қалай оқып жүр?Ахмет Байтұрсынұлы
Тіршілік – бәсеке, жарыс. Дүние – бәйге үйлестіруші. Озғанға қарай бәйге береді. Жарыстың алды боп келген бәйгенің алдын алады, ортасы боп келген ортасын алады, соңында қалған бәйгеден тіпті құр қалады. Дүниенің ісі осылай болған соң адамнан адам, жұрттан жұрт, ұлттан ұлт озсам дейді. Озғанның ісі қай орында да болса, үстінен түсіп, қалғанның ісін баспақшы. Ғылым, өнерімен асқандар білімсіз, өнерсіздерді білімімен жығып, аяғына баспақшы. Малымен асқандар байлығымен қамыттап жұмысына жекпекші. Біз өзімізбен өзіміз болып, басылып бара жатқанымызды бір-ақ білетін көрінеміз. Бізде ғылым жоқ, өнер жоқ, кәсіп жоқ. Бұлардың бұрын жоқтығы керегі болмағаннан еді. Енді де керек емес пе? Бұларды енді керек қылмасақ күні бұрын өзімізді құдайға атаған малдай, басқалардың есігіне арнап қою керек.М.Д.
Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы боларға керек. Сөздің шырайлы, ажары болуына ойдың шеберлігі керек. Ұнамды, орынды, дәмді болуына сыншылық керек; мағыналы, маңызды болуына білім керек. Абайда осы үшеуі де болған. Бұлардың үстіне, Абай көсем, үлгі шығарып, өнеге жайғыш болған.А.Б.
2 февральда «Қазақ» үш жасқа толып, төртіншіге аяқ басты. Тіршілікте үш жыл ұзақ ғұмыр болмаса да, буыны бекімеген жас матбуғатымыз үшін асқан үш қырқасы адырлы-кедірлі болып, қиын қия жолдардан өткендей көрініп тұр. Үш жылдық ғұмырында басынан кешкен уақиғалар, ұшыраған ауырлықтар һәм қазіргі душар болған заманы айтпасақ та белгілі. Бірақ қандай ауырлыққа кез келсе де, жетімдік көрмей, сүйенетін елі болған соң, ордан ортып, жардан жортып, көздеген мақсат, болжаған бағытынан беті қайтпай, төртке шықты. Сағынып көрген баладай, қуанышпен қарсы алған жұрты, атамыздың ақ ордасына ие болуына тілектестігін сан жерде көрсетті. Баулыған балапан құсы буыны бекіп, қанаты қатып, қырым мен қияға көз сала бастағанына бүгін құтты болсын айтып отыр. Жылдан жылға дәуірлеп, қазақ көшін оңға бастаушы көсем, алаш арын арлаушы шешен болуына батасын беріп отыр.