Сіз қоңыр түстің қалай «естілетінін», я болмаса қыс мезгілінің «дәмін» сезіне алар ма едіңіз? Ендеше өзіңізді әлем халқының осындай қабілетке ие 4 пайызына жатқызуыңызға болады. Әртүрлі сезімдер арасындағы параллельдер ғалымдар мен өнер адамдарын көне дәуірден бері қызықтырып келеді. Аристотель өзінің «Жан туралы» трактатында «ортақ сезімдердің» мүмкіндігін пайымдаса, Гете мен Лейбниц ноталарды түстермен қатар қойып, ал француз математигі Луи Бертран Кастель түс пен әуенді байланыстыратын аспап жасауды ұсынған екен. Уақыт өте келе аралас сезімдерді сипаттайтын бұл жұмбақ құбылыстың синестезия деп аталатыны белгілі болды.
Мидағы «майдан»
Синестезия дегеніміз – сирек кездесетін психологиялық феномен, оның аясында адам бір сезім мүшесінен келетін сигналды өзара байланысы жоқ екінші сигналмен байланыстырады: ол музыканы сызық, пішін және түс ретінде қабылдауы немесе қандай да бір сөздің дәмін сезіне алуы мүмкін. Зерттеулерге сүйенсек, адамдардың шамамен 4 пайызы – синестеттер.
Синестезия ешқандай да ауру не психикалық ауытқу емес. Егер әлдебір дыбысты ести отырып, оның түсін де көретін болсаңыз, бұл сізде бірдеңе дұрыс емес дегенді білдірмейді. Бар болғаны, сіздің миыңыз дыбыстарды қабылдауға жауап ретінде түстер реакциясын да іске қосады деген сөз. Сондай-ақ кейбір дәрі, алкоголь не кофе де уақытша синестезияны туғызуы ықтимал.
Мұндай таңғажайып құбылыс екі түрлі жолмен көрініс табады десек болады. Біріншісі – проекциялық синестезия: бұл кезде адам заттар туғызатын әдеттегі сезімдермен қатар оның түсін, иісін немесе басқа да қасиеттерін сезінеді. Ал екіншісі – ассоциациялық синтестезия: бұл кезде адамда белгілі бір затқа қатысты тұрақты ассоциациялар пайда болады. Мұндай ассоциациялардың қиялдан айырмашылығы – оның тұрақтылығында. Мәселен, кісі өмір бойы «7» цифрын сары түспен, Моцарттың музыкасын – сопақша пішінмен байланыстырады.
Сан түрлі синестезия
Ғалымдар синестезияның 70-ке тарта түрін қарастырады. Олардың ішінде ең кең тарағаны – графемді-түсті ассоциация («әріп-түс» немесе «цифр-түс»). Мұның жарқын мысалын жазушы Владимир Набоковтың «Другие берега» атты автобиографиялық повесінен кездестіруге болады. Автор орыс және француз әліпбиіндегі әріптерді қалай сезінетінін былайша жазады:
«Қара күрең топқа жататындар: қалың, жалтырамайтын «А»; мықты, каучук тәріздес «Г»; ащы шоколад сүтті шоколадтан қалай ерекшеленсе, французша «J»-дан да тура солай ерекшеленетін «Ж»; сондай-ақ қара-қоңыр әрі жып-жылтыр «Я». Ақшыл топқа кіретін «Л», «Н», «О», «X», «Э» әріптері өз кезегінде вермишельден, Смоленск ботқасынан, бадам сүтінен, құрғақ бөлке мен швед нанынан тұратын жүдеу диетаны елестетеді».
Синестезияның бұл түрі адамдардың 1 пайызында кездеседі.
Айрықша құбылыстың тағы бір түрі – музыкалық түсті синестезия, оның барысында адам әуенді әртүрлі түстер, жолақтар, толқындар түрінде қабылдайды. Синестезияның бұл түрі абстракционист-суретші Василий Кандинскийде болған деген пікір бар.
Кеңістік-уақыт синестезиясы (space-time synesthesia) да айтарлықтар жиі кездеседі: онда синестет уақытты түрлі түсте немесе пішінде көреді, апта күндерін, айларды және жылдарды кеңістікте созылған сызықтар, пішіндер, түстер ретінде елестетеді.
Синестезияның ең сирек формалары дәм мен тактильді сезімдермен байланысты. Мысалы, адам қандай да бір сөзді не бейнені көргенде, оның «дәмін» де сезінеді. Планета халқының 0,2 пайызы осы қасиетке ие.
Санада «шатасқан» сигнал
Нейрофизиологтар әлі күнге дейін бұл құбылыстың неден туатыны хақында бір мәмілеге келген жоқ. Бір ғалымдардың айтуынша, синестеттің миындағы жүйке жолдары оқшаулауыш рөл атқарып, жүйке импульстарының шашырап кетуіне жол бермейтін миелин қабықшасынан қандай да бір себептермен айырылып қалады. Соның нәтижесінде әртүрлі сезім әсерлеріне жауап беретін нейрондар кенеттен электрлі импульстар алмасып, адам санасында сезімдер арасындағы әдеттен тыс байланыстар пайда болады.
Екінші бір нұсқа бойынша, ерте балалық шақта біз бәріміз де синестет болғанбыз: нәрестенің миында әртүрлі органдар мен сезімдер арасында байланыс түзетін «нейрон көпірлері» болуы мүмкін. Онда түстер де, бейнелер де, дыбыстар да, иістер де бейберекет біртұтас жүйені құрайды, уақыт өте келе әлгі байланыстар жойылып, біздің сезімдеріміз анығырақ, айқынырақ бола түседі. Ал адамдардың аз ғана бөлігінде жаңағы «көпірлер» өмір бойы сақталып қалады.
Бірақ ең танымал гипотеза – кросс-активация моделі. Оған сүйенсек, ми қабығындағы әртүрлі сезімдерге жауап беретін екі іргелес аймақ арасында тоғыспалы активация жүреді. Айталық, геометриялық пішіндерді қабылдауға жауапты аймақ дыбысты қабылдауға жауапты аймақтың тәуелділігіне түсіп қалады. Бұл нейрондар арасындағы аномальді байланыстың тууынан немесе нейротрансмиттерлердің дұрыс жұмыс істемеуінен болуы мүмкін.
Синестезияны жай ғана әртүрлі заттар арасында параллель жүргізе алу қабілеті деп қарайтын скептиктер де жетерлік. Белгілі бір деңгейде мұндай ойлау жүйесі барлық адамға тән: мысалы, біз әдетте қайғыны – суық түстермен, қоңыр түсті – кофемен байланыстырамыз ғой. Бірақ бұл теория синестетикалық қабылдаудың барлық қыр-сырын түсіндіріп бере алмайды: өйткені жоғарыдағыдай параллельдер жүргізу үшін салыстырылып отырған объектілер арасында әлсіз болса да бір байланыс болуы керек. Ал синестеттің санасында сөздің түсі әлгі заттың шын мәніндегі түсіне мүлде ұқсамауы мүмкін: олар «теңіз» сөзін жұрт секілді көк емес, қызыл түсті етіп көре алады.
Қабілет «қоймасы»
Синестезияны зерттеу арқылы ғалымдар шығармашылықтың, қиялдың, абстрактілі ойлаудың негізінде қандай генетикалық ерекшеліктер жатқанын анықтауға тырысуда. Аталмыш құбылыстың арқасында бүгінде олар адамдарды фантомды аяқ-қол (аяқ-қолды ампутациялағаннан кейін оларды әлі де бар секілді етіп сезіну) иллюзиясынан құтқаруды үйренді. Синестезияны зерттеуге негізделген технологиялар протездер, навигациялық аспаптар жасауда қолданылады. Синестезия жайлы зерттеулер жасанды интеллектіні үйретуге көмектесіп жатыр.
Ал бұл айрықша қасиет адамдардың өзіне несімен пайдалы? Біріншіден, оларда есте сақтаудың қосымша механизмдері қалыптасады. Шотланд психологы Джудия Симнер әріптестерімен бірге зерттеу жүргізіп, синестеттер мен қарапайым адамдардан тұратын аралас топқа 1950-2008 жылдар аралығында болған айтулы даталарды еске түсіруді сұраған. Синестеттер күндерді әлдеқайда дәлірек атай алған. Кейбіреулерге графемді-түсті синестезия сауатты жазуға көмектеседі: сөз түсінің «дұрыс емес» болып көрінуі оларға орфографиялық қате жібергенін түсінуге мүмкіндік береді. Синестезияның шығармашылықтағы пайдасы да үлкен. Нағыз синестеттер ретінде Владимир Набоковты, Ван Гогты, Дюк Эллингтонды және Ференц Листті атауға болады. Композитор Ференц Лист бірде оркестрге «қызғылт түсті көп қоспай ойнауды» сұраған екен. Шамасы, өзгелердің де дыбысты қабылдауы дәл өзінікі тәрізді деп түсінсе керек...