Ежелгі өркениеттер бесігі саналатын Таяу Шығыс тыншымай тұр. Соңғы жылдардағы саяси жанжал мен әскери қақтығыстардың ордасына айналған өлке осы аптада қуатты зілзаладан зардап шекті. 6 ақпан күні болған жер сілкінісі Түркия мен Сирия үшін ауыр болған жайы бар. Әсіресе, Түркияның оңтүстік шығыс аймақтарындағы апаттың ауқымы зор. Қаза тапқандар мен жараланғандардың саны әлі нақты емес. Дегенмен зілзаладан тек Түркияның өзінде 20 мыңнан астам адамның қаза тапқаны белгілі болды. Ал Сирияда апат салдарынан қайтыс болғандар саны 3 мыңнан асты. Мұның өзі соңғы дерек емес.
Әрине, «Апат айтып келмейді» деген бар. Әсіресе, жанартау, зілзала, дауыл, қар көшкіні, сел, топан су тәрізді табиғи апаттарды дәл болжау оңай емес әрі алдын алу да қиын. Сөз жоқ, түрлі зерттеулер, бақылаулар арқылы жер бетінде болатын табиғи апаттар қаупін алдын ала болжауға болады. Кейде қар көшкінін жарылыс арқылы қолдан жасап, алдағы уақытта болуы мүмкін апаттың зардабын жоюға, арнайы бөгеттер әзірлеп, су тасқынына қарсы даярлануға болады. Бірақ жер сілкінісінің қашан болатынын болжау мүмкін емес, оның зардабын азайтуға бағытталған әрекет жасау да ұзақ уақыт пен мұқият қадағалауды, мол қаржыны қажет ететін іс. Ал жер бетінде зілзала жиі болып тұратын аймақтар бар. Ғалымдар оны баяғыда-ақ анықтап қойған. Дегенмен осы аймақтарда қуатты жер сілкінісі қай уақытта болатынын ешкім дөп басып айта алмайды. Түркия мен Таяу Шығыстың бірқатар аймақтары да зілзала қаупі жоғары, ғылыми ұғыммен түсіндірсек, бірнеше литосфералық тақталардың түйіскен жеріне сәйкес келеді. Демек, бұл аймақта зілзала болу қаупі қашан да жоғары болатын. Өкініштісі, күшті жер сілкінісі осы аптада тіркелді.
Болжамдар ақиқатқа айналған күн
Таяу Шығыстың бірқатар аймағында қуатты жер сілкінісі болуы мүмкін екенін ғалымдар жиі айтатын. Дегенмен аймақтағы ең қауіпті аймақ Түркия жері саналады. Өйткені ол жер қыртысының «Анадолы тектоникалық тақтасы» дейтін бөлігінде орналасқан. География ғылымында жердің беткі қабаты әдетте түрлі литосфералық тақтаға бөлінетіні айтылады. Ал Анадолы тектоникалық тақтасына солтүстіктен Еуразия, оңтүстіктен Африка және Арабия тақтасы қысым түсіретіндіктен, жер қыртысының осынау бөлігі батысқа қарай жылына 2-2,5 см жылжитын көрінеді. Ал мұндай аймақтарда жер сілкінісі жиі болады. Ғалымдар мұны біледі және білгендіктен, осы аймақтарда жер сілкінісі болуы мүмкін екенін айтады. Сондықтан Түркияның 10 провинциясындағы көптеген қала мен елді мекенді қиратқан, эпицентрі Қаһраманмараш қаласына сәйкес келген зілзаланы алдын ала болжағандарды бұқара әулиедей көрді. Мәселен, голландиялық ғалым Франк Хугербитс 3 ақпан күні Тwitter-де Түркия мен Сирия, Иордания мен Ливан жерінде қуаты 7,5 балл болатын жер сілкінісі болуы мүмкін екенін жазған. Сол себепті медиа мен әлеуметтік желілер аталған ғалымды сейсмологияның «әулиесіне» теңеді. Бірақ оның Тwitter-дегі жазбасында «ерте ме, кеш пе» деген сөз бар. Оған назар аударған ешкім болған жоқ. Іс жүзінде өңірдегі сейсмикалық ахуалды көптеген ғалымы бақылап отыр. Дәл Қаһраманмарашта қуатты зілзала болуы мүмкін екенін түрік ғалымы Өвгүн Ахмет Ержан бірнеше рет айтқан. Мәселен, 2020 жылы ол Қаһраманмараш өте қауіпті аймаққа айналғанын, ондағы ғимараттар толық тексеріліп, зілзала кезінде қирауы мүмкін нысандар ертерек анықталуы тиіс екенін ескерткен еді. Тіпті, ол өңірде қуаты 7 балдан асатын жер сілкінісі жақын уақытта болуы мүмкін екенін атап өткен-ді. Ал профессор Алижан Коп 2022 жылдың шілдесінде Қаһраманмараш провинциясында тіркелген бірнеше жер сілкінісінен кейін, өңірде кез келген сәтте қуаты 7 балдан асатын зілзала болуы мүмкін екенін айтқан. Яғни, ғалымдар жер қыртысындағы геологиялық құбылыстарды ұдайы бақылап отыратынын, оған бейжай қарамау керек екенін айтумен келеді. Ғалымдардың көбі Анадолы мен Арабия тектоникалық тақталары түйісетін Шығыс Анадолы жарықшағы жуық арада опырылып түсуі мүмкін екенін болжаған. 2020 жылы 20 қаңтарда Түркияның Елазыг аймағында болған қуаты 6,7 балға жеткен зілзала біз сөз еткен жарықшаққа қатты әсер еткенін айтумен болды. Ендігі зілзаланың зардабы зор екенін ескертіп жатты. Бірақ бұқара мен билік өкілдері ғалымдардың ескертулерін жүрдім-бардым тыңдайтын кездері болады. Әрі сейсмикалық белсенді аймақтардағы құрылыстарды жер сілкінісінің әсеріне төтеп беретіндей етіп жөндеу немесе қайта салуға уақыт та, қаржы да жоқ еді. Жердің терең қабатында жиналған қуатты энергия ақыры Түркияға соққы болып тиді. Әрі афтершоктар әлі жалғасып жатыр. 6 ақпаннан 10 ақпанның кешінде дейін аймақта 1604 рет жер сілкінді. Қуаты төмен дегенімізбен осынау афтершоктардың өзі Түркиядағы зілзаланың аса қуатты болғанын көрсетеді. Тіпті Италияның геофизика және вулканология ұлттық институтының директоры Карло Дольони Түркиядағы жер сілкінісінен соң Арабия тақтасы Анадолы тектоникалық тақтасына қарай 3 метр жылжығанын мәлімдеп жіберді. Жылына 2-3 см жылжиды деп есептелетін литосфералық тақталардың бұл қозғалысы өңірдегі жағдайдың әлі де қауіпті екенін көрсетеді. Дегенмен дәл 3 метрге жылжыды ма, жоқ па, ол жағы әзір белгісіз. Оны ғалымдар ұзақ зерттеулерден соң анықтайды. Ал осы аймақта біздің дәуіріміздің 115 жылы 260 мың адамның өліміне себеп болған 7,5 балдық, 525 жылы 250 мың адам қайтыс болған 8 балдық зілзала тіркеліпті. Мамандар аймақтың сейсмикалық қаупін бағалау кезінде осы мәліметтерді де ескеретіні сөзсіз. Оның үстіне, Қаһраманмараштағы зілзала Түркияда 1999 жылы болған апаттан да ауыр болды. Сол жылы Қожаелі деген жердегі апаттан 17 мыңнан астам адам мерт болып еді.
Табиғи апат адамзатты біріктіреді
Түркия мен Сириядағы апат күллі адамзатты елең еткізді. Адамзат баласы қазақтың «өзіңнен зор шықса...» дейтін тәмсілінің мәнін табиғи апатпен бетпе-бет келгенде ғана түсінетін сыңайлы. Әйтпесе, тыныш күнде бір-біріне қыр көрсетіп, қару кезеніп, атысып-шабысып жататын жұртпыз негізі. Шамасы, табиғаттың алдында әлсіздігімізді апаттардан соң ұғатын тәріздіміз. Оған Түркия мен Сириядағы апаттан соң көзіміз тағы жетті. Мәселен, Түркияға Армения мен Грекия тәрізді «дос емес» мемлекеттер де көмек көрсетіп жатыр. Сирияға Еуропа одағынан да, АҚШ-тан да көмек жөнелтілді. Тіпті, ресми Уашингтон Сирияға салынған санкцияларды 2023 жылдың 8 тамызына дейін тоқтата тұруға шешім қабылдады. Әдетте батыс елдері Башар Асад режимін құлатуға мүдделі екенін байқататын. Бірақ зілзаладан соң Сирия билігінің апатпен күресуіне көмектесіп жатыр. Дегенмен ең ауыр зардапты Түркия тартып жатқандықтан ба, Анадолы жұртына көмек қолын созғандардың қарасы қалың. Зілзаладан соң Түркияға көмектесуге ниет танытқан мемлекеттердің саны 95-ке жетсе, 38 мемлекет іздестіру-құтқару топтарын жіберді. Дүниежүзілік банк әзірге 780 млн доллар бөлуді қарастырып жатыр. Кейін тағы 1 млрд доллар бөлуі мүмкін. БҰҰ 7 ақпан күні зілзаладан зардап шеккен елдерге 25 млн доллар бөлді. Түрлі мемлекет пен ұйым, жеке адамдар Түркияға да, Сирияға да қаржылай, материалдық қолдау көрсетіп жатыр. Мәселен, Иран елі Сирияға да, Түркияға да құтқарушы жіберсе, мұндай қадамға Армения да барды. Қазақстан Түркияға құтқарушылардың 2 тобын аттандырып, Сирияға гуманитарлық көмек жөнелтетін болды. Катар, Иордания тәрізді мұсылман мемлекеттері Сирияға қаржылай қолдау көрсетіп жатыр. Ал Қырғыз Республикасы мен Қазақстан азаматтары киіз үй жіберу үшін қаржы жинады.
Адамзаттың табиғаттың алдында әлсіздігін мойындағанының белгісіндей болған оқиғалар құтқару жұмыстарында байқалып жатыр. Мәселен, бітіспес жаудай көрінетін Иран мен Израиль құтқарушылары мінген ұшақтардың Газиантеп әуежайында қатар тұрғанын көрді адамдар. Армениялық құтқарушылар әдетте ата жау санайтын түріктерді үйінді астынан шығарып жүр. Украинаға соғыс ашқаны үшін жаһан жұртының жартысына жексұрын болып көрінген Ресей елінен келген құтқарушылар Түркияда да, Сирияда да белсенді қимылдап жатыр. Яғни, адамзаттың бірлігіне ақыл емес, апат себеп болған сыңайлы.
Құтқарушылар барын салып жатыр
Қуатты зілзаланың өткеніне де 5 күн болды. Түркия мен Сирияға ағылған құтқарушылар осы 5 күнде барынша көп адамды үйінді астынан шығарып алуға тырысқан. Қазір бір ғана Түркияның өзінде құтқару жұмыстарына 140 мың адам, 12 мыңнан астам арнайы техника, 150-ден астам ұшақ, тікұшақ және дрондар, 22 кеме жұмылдырылды. Өкінішке қарай, енді үміт оты бірте-бірте өше бастайды. Түркиялық сейсмолог ғалым Өвгүн Ахмет Ержан жер сілкінісінің салдарынан қираған ғимараттардың қуысында, үйінді астында қалған адамдардың аман құтқарылуының өзіндік мерзімі бар екенін айтады. Мамандардың айтуынша, зілзаладан соң адамдарды тірі құтқарудың бірнеше кезеңі болады.
Айталық, зілзаладан кейін үйінді астында қалған 100 адамды құтқару үлесі алғашқы жарты сағатта 17 пайыз болса, бұл көрсеткіш бір сағатта – 44, екі сағатта – 53, үш сағатта – 58, төрт сағатта – 66, бес сағатта – 74, алты сағатта – 80, жеті сағатта – 82, сегіз сағатта – 86, тоғыз сағатта – 88, он сағатта – 89, он бір сағатта 90 пайызға жетеді екен. Бір тәулік ішінде үйінді астында қалған адамдарды құтқару ықтималдығы 100 адамға шаққанда 90 пайыз күйі сақталатын көрінеді. Одан бөлек, құтқарушылар негізге алатын уақыт өлшемдері де маңызды. Қазақстанда немесе ТМД елдерінде қалай бағаланатыны қайдам, Түркияда оның алғашқы 72 сағаты «алтын күн» деп аталады. Содан соң үшінші тәуліктің соңы мен 4 тәулік «күміс күн», 5 және 6-шы тәуліктер «қола күн», 7 және 8 тәулік «қалайы күн» деп аталатын көрінеді. 9-тәуліктен кейінгі күндерде таңғажайып оқиға болып, бірен-саран адам аман қалатыны болмаса, «қара күн» деп атайды екен. Яғни, үйінді астынан адамның тірі шығу мүмкіндігі жоққа тән кезең. Дегенмен Түркияда үйінді астында 120 сағат немесе 5 күн жатқан бірнеше адам құтқарылды. Сондықтан зілзаладан кейінгі 9 тәулікке дейін үміт толық үзілмейді.
Үйінді астында қалған адамдардың тірі қалу ықтималдығы алғашқы тәулікте – 5 пайыз, екінші тәулікте – 2,5 пайыз, төртінші күнде – 1 пайыз, 6 күнде – 0,2 пайыз, тоғызыншы тәулікте 0,01 пайыз ғана болады деседі. Ал үйінді астында, ауа жетпейтін жерде қалып қойған адам 1 сағат қана өмір сүре алады. Денесіндегі жарақаттан қан ағып жатса, 2 сағат қана тірі болуы мүмкін. Басына қатты соққы тисе, әдетте 3 сағат өмір сүреді. Су ішу мүмкіндігі болмаса, үйінді астында қалғандардың 10 пайызы екі тәуліктен соң, 90 пайызы тоғызыншы тәулікте өмірден озады. Мамандар осындай есеп-қисап негізінде құтқару жұмыстарын ұйымдастырады. Оған ауа райының да белгілі мөлшерде әсер етуі мүмкін. Күн суық болса үйінді астында қалғандардың қаза болу ықтималдығы да артады. Сол себепті 9-тәуліктен кейін үйінділерді күреу басталады.
Құтқару жұмыстарының сапасы мен адамдардың аман қалу-қалмау ықтималдығы Түркия мен Таяу Шығыс елдеріндегі климат, құрылыс жүргізу тәсілдері, ғимаратты салуға пайдаланатын материалдарға барып тіреледі. Түркиялық мамандар өз елдерінде қолданылатын құрылыс материалдарына байланысты зілзала салдарынан ғимараттар қираса адамдар қалай жараланатынын да зерттеген. Сол зерттеулерге қарағанда, зілзала кезінде адамдардың шамамен 57 пайызының қол-аяғы сынады екен. 17 пайызының бассүйегіне зақым келсе, 8 пайызының кеуде сүйегі, 5 пайызының иығы, 4 пайызының белі, 3 пайызының арқа сүйегі, 2 пайызының жамбасы, 1 пайызының сегізкөзі, 0,6 пайызының мойны, 0,6 пайызының омыртқасы сынады екен. Денесіндегі барлық сүйегі сынатындар үлесі жараланғандардың 2 пайызына жуықтайды. Ал қандай жарақат түрі жиі кездеседі дегенге келсек, зілзалада адамдардың 47 пайызы жаншылып, 26 пайызының денесін өткір заттар тіліп немесе кесіп кетеді. Жарақаттанғандардың 15 пайызында түрлі сынық кездессе, жарақаттың 12 пайызы шыны кіруге байланысты болады екен. Міне, сондықтан да іздестіру-құтқару жұмыстарының алғашқы сәттері маңызды саналады. Өкінішке қарай, тек Түркияның өзінде зілзала болған аймақта 13,5 млн адам өмір сүргенін, өңірде 4 млн-ға жуық ғимарат болғанын ескерсек, үйінді астында қалып, мерт болғандар саны әлдеқайда көп болуы мүмкін. Одан бөлек, құтқарылған адамдарға ем-дом жасау, үйсіз-күйсіз адамдарды орналастыру, хаосты пайдаланып қылмыс жасайтындармен күресу дегендей түрлі іс-шара ұйымдастыру қажет. Бұл оңай шаруа емес. Құтқару жұмыстарының техникалық һәм моральдық тұрғыда қиын болатыны да содан. Әрі уақыт өткен сайын адамдардың тірі қалу ықтималдығы секунд сайын азайып келе жатыр. Өкініштісі де сол.
Адамзаттың табиғаттың алдында әлсіздігін мойындағанының белгісіндей болған оқиғалар құтқару жұмыстарында байқалып жатыр. Мәселен, бітіспес жаудай көрінетін Иран мен Израиль құтқарушылары мінген ұшақтардың Газиантеп әуежайында қатар тұрғанын көрді адамдар. Армениялық құтқарушылар әдетте ата жау санайтын түріктерді үйінді астынан шығарып жүр. Украинаға соғыс ашқаны үшін жаһан жұртының жартысына жексұрын болып көрінген Ресей елінен келген құтқарушылар Түркияда да, Сирияда да белсенді қимылдап жатыр. Яғни, адамзаттың бірлігіне ақыл емес, апат себеп болған сыңайлы.
Құтқарушылар барын салып жатыр
Қуатты зілзаланың өткеніне де 5 күн болды. Түркия мен Сирияға ағылған құтқарушылар осы 5 күнде барынша көп адамды үйінді астынан шығарып алуға тырысқан. Қазір бір ғана Түркияның өзінде құтқару жұмыстарына 140 мың адам, 12 мыңнан астам арнайы техника, 150-ден астам ұшақ, тікұшақ және дрондар, 22 кеме жұмылдырылды. Өкінішке қарай, енді үміт оты бірте-бірте өше бастайды. Түркиялық сейсмолог ғалым Өвгүн Ахмет Ержан жер сілкінісінің салдарынан қираған ғимараттардың қуысында, үйінді астында қалған адамдардың аман құтқарылуының өзіндік мерзімі бар екенін айтады. Мамандардың айтуынша, зілзаладан соң адамдарды тірі құтқарудың бірнеше кезеңі болады.
Айталық, зілзаладан кейін үйінді астында қалған 100 адамды құтқару үлесі алғашқы жарты сағатта 17 пайыз болса, бұл көрсеткіш бір сағатта – 44, екі сағатта – 53, үш сағатта – 58, төрт сағатта – 66, бес сағатта – 74, алты сағатта – 80, жеті сағатта – 82, сегіз сағатта – 86, тоғыз сағатта – 88, он сағатта – 89, он бір сағатта 90 пайызға жетеді екен. Бір тәулік ішінде үйінді астында қалған адамдарды құтқару ықтималдығы 100 адамға шаққанда 90 пайыз күйі сақталатын көрінеді. Одан бөлек, құтқарушылар негізге алатын уақыт өлшемдері де маңызды. Қазақстанда немесе ТМД елдерінде қалай бағаланатыны қайдам, Түркияда оның алғашқы 72 сағаты «алтын күн» деп аталады. Содан соң үшінші тәуліктің соңы мен 4 тәулік «күміс күн», 5 және 6-шы тәуліктер «қола күн», 7 және 8 тәулік «қалайы күн» деп аталатын көрінеді. 9-тәуліктен кейінгі күндерде таңғажайып оқиға болып, бірен-саран адам аман қалатыны болмаса, «қара күн» деп атайды екен. Яғни, үйінді астынан адамның тірі шығу мүмкіндігі жоққа тән кезең. Дегенмен Түркияда үйінді астында 120 сағат немесе 5 күн жатқан бірнеше адам құтқарылды. Сондықтан зілзаладан кейінгі 9 тәулікке дейін үміт толық үзілмейді.
Үйінді астында қалған адамдардың тірі қалу ықтималдығы алғашқы тәулікте – 5 пайыз, екінші тәулікте – 2,5 пайыз, төртінші күнде – 1 пайыз, 6 күнде – 0,2 пайыз, тоғызыншы тәулікте 0,01 пайыз ғана болады деседі. Ал үйінді астында, ауа жетпейтін жерде қалып қойған адам 1 сағат қана өмір сүре алады. Денесіндегі жарақаттан қан ағып жатса, 2 сағат қана тірі болуы мүмкін. Басына қатты соққы тисе, әдетте 3 сағат өмір сүреді. Су ішу мүмкіндігі болмаса, үйінді астында қалғандардың 10 пайызы екі тәуліктен соң, 90 пайызы тоғызыншы тәулікте өмірден озады. Мамандар осындай есеп-қисап негізінде құтқару жұмыстарын ұйымдастырады. Оған ауа райының да белгілі мөлшерде әсер етуі мүмкін. Күн суық болса үйінді астында қалғандардың қаза болу ықтималдығы да артады. Сол себепті 9-тәуліктен кейін үйінділерді күреу басталады.
Құтқару жұмыстарының сапасы мен адамдардың аман қалу-қалмау ықтималдығы Түркия мен Таяу Шығыс елдеріндегі климат, құрылыс жүргізу тәсілдері, ғимаратты салуға пайдаланатын материалдарға барып тіреледі. Түркиялық мамандар өз елдерінде қолданылатын құрылыс материалдарына байланысты зілзала салдарынан ғимараттар қираса адамдар қалай жараланатынын да зерттеген. Сол зерттеулерге қарағанда, зілзала кезінде адамдардың шамамен 57 пайызының қол-аяғы сынады екен. 17 пайызының бассүйегіне зақым келсе, 8 пайызының кеуде сүйегі, 5 пайызының иығы, 4 пайызының белі, 3 пайызының арқа сүйегі, 2 пайызының жамбасы, 1 пайызының сегізкөзі, 0,6 пайызының мойны, 0,6 пайызының омыртқасы сынады екен. Денесіндегі барлық сүйегі сынатындар үлесі жараланғандардың 2 пайызына жуықтайды. Ал қандай жарақат түрі жиі кездеседі дегенге келсек, зілзалада адамдардың 47 пайызы жаншылып, 26 пайызының денесін өткір заттар тіліп немесе кесіп кетеді. Жарақаттанғандардың 15 пайызында түрлі сынық кездессе, жарақаттың 12 пайызы шыны кіруге байланысты болады екен. Міне, сондықтан да іздестіру-құтқару жұмыстарының алғашқы сәттері маңызды саналады. Өкінішке қарай, тек Түркияның өзінде зілзала болған аймақта 13,5 млн адам өмір сүргенін, өңірде 4 млн-ға жуық ғимарат болғанын ескерсек, үйінді астында қалып, мерт болғандар саны әлдеқайда көп болуы мүмкін. Одан бөлек, құтқарылған адамдарға ем-дом жасау, үйсіз-күйсіз адамдарды орналастыру, хаосты пайдаланып қылмыс жасайтындармен күресу дегендей түрлі іс-шара ұйымдастыру қажет. Бұл оңай шаруа емес. Құтқару жұмыстарының техникалық һәм моральдық тұрғыда қиын болатыны да содан. Әрі уақыт өткен сайын адамдардың тірі қалу ықтималдығы секунд сайын азайып келе жатыр. Өкініштісі де сол.