Солтүстік Қазақстан облыстық прокуратурасы мемлекеттік органдардың кәмелетке толмағандар арасындағы құқықбұзушылықтардың алдын алуға бағытталған жұмысының тиімділігіне сараптама жасап, оның нәтижесі көңіл көншітпейтініне көз жеткізді. Тексеріс барысында мемлекеттік органдардың бұл бағыттағы жұмысы жеткіліксіз екені, жауапты тұлғалар балалар мен жасөспірімдердің өміріне бейжай қарайтыны, тіпті кейде көзге ұрып тұрған кемшіліктерге немқұрайдылық танытып, жауырды жаба тоқитыны белгілі болды. Сараптама нәтижесінде, 21 лауазымды тұлға тәртіптік жауапкершілікке тартылып, прокурорлық қадағалаудың 5 актісі енгізілді.
Тексеріс қорытындысы бойынша өткен жиында жаға ұстатарлық жайттар жария етілді. 3-басқарманың прокуроры Амир Рахимовтің мәліметтеріне сәйкес, педагогтер мен полицейлер тарапынан бақылау болмағаны соншалық, 14 жасар петропавлдық қыз бала 35 жастағы ер адаммен көңіл қосып, бірге тұрған. Ер азамат оған қатысты жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық жасаған соң ғана бұл жайт белгілі болған.
Қыстың көзі қырауда Уәлиханов ауданында мектеп оқушысының үйінен кетіп қалып, қаңырап бос қалған ғимаратты бірнеше күн бойы паналағаны естіген адамның төбе шашын тік тұрғызған болатын. Қақаған аязда аш-жалаңаш, аяғындағы резеңке етікпен айдалада қаңғып жүрген баланы ел-жұрт тайлы-тұяғы қалмай жабылып іздеп, әрең тауып алғаны әлі есте. Баланы асырап алған өгей әкесі үнемі ұрып-соғып, қатыгездік танытуының соңы осыған әкеліп соқтырған. Оның күнде көк ала қойдай болып жүргеніне қорғаншылық органы да, мектептегі мұғалімдер де назар аудармапты. Ал өз шешімімен оны патронаттық қамқорлыққа берген қорғаншылық және қамқоршылық органы баланың кейінгі өмірін бақылаусыз қалдырған.
Мағжан Жұмабаев ауданында ата-анасының тәрбиесін көрмей, әжесімен тұрып келген кәмелетке толмаған қыз бала жыныстық зорлыққа ұшырады.
Петропавл қаласындағы №4 орта мектепте оқушы басқа балаларға балта ала жүгіргені бүкіл қазақстандықтардың құйқасын шымырлатты. Сөйтсек, бұл баланың да деструктивті іс-әрекетіне мұғалімдер көз жұма қарап, сынып жетекшісі ешқандай шара қолданбаған, дәрігерлерге де хабарламаған. Ол 2021 жылы өз шығармасында суицид жасағысы келетінін ашық жазғаны да назардан тыс қалыпты. Оның үш ай бойы сабаққа келмегеніне де ешкім көңіл аудармаған. Ал бұл бала болса, өзіне-өзі қол жұмсауға оқталғаны себепті үш ай бойы психологиялық диспансерде ем алған екен. Алайда мектеп әкімшілігі оның өз-өзіне қол жұмсау әрекетінің себеп-салдарын, ешбір мән-жайын анықтамаған, психолог оқушының психикалық және эмоционалдық жағдайын бақыламаған. Басқа оқушылар тарапынан оның буллингке ұшырағаны да назардан тыс қалған. Яғни, жабулы қазан жабулы күйінде қала бергенінің соңы қайғылы оқиғаға әкеліп соқтырды.
Прокурордың айтуынша, кәмелетке толмағандардың психоневрологиялық есепте тұруы алаңдаушылық туғызады. Облыста ондай балалардың саны – бір мыңнан астам.
Бірлескен жұмыс жоқ
Осы жайттардың барлығы тиісті мекемелер бір жеңнен – қол, бір жағадан бас шығарып бірлесе жұмыс істеп отырмағанын көрсетеді. Прокурорлардың пікірінше, білім беру және денсаулық сақтау ұйымдары арасындағы өзара іс-қимылды тиісінше қамтамасыз ету мектептерде, мектепке дейінгі ұйымдар мен колледждерде ерекше балалармен және олардың ата-аналарымен профилактикалық жұмысты дұрыс және уақтылы жүргізуге мүмкіндік берер еді.
Сондай-ақ, балалардың қауіпсіздігі білім мекемелерінің техникалық жарақтандырылуына да байланысты. Мәселен, №4 орта мектепте қылмыс жасалған сәтте бейнебақылау жүйесі полицияның кезекші бөлімі мен жедел басқару орталығына қосылмаған. Мектептің жауапты тұлғалары мамандандырылған күзет қызметімен келісімшарт та жасамаған.
Прокуратураның мәліметінше, Петропавлдың 37 мектебі мамандандандырылған күзетпен қамтамасыз етілмеген. Онда 28 мыңдай кәмелет жасына толмаған бала оқып жүр.
«Әрине, бала тәрбиесі – ең алдымен, ата-ананың міндеті. Бірақ қолайсыз отбасылармен жұмыс бізге жүктелген. Мемлекеттік органдардың мұндай отбасылармен жұмысы нәтижесіз екенін статистика көрсетіп отыр», – деп атап көрсетті прокурор.
Былтыр 173 қолайсыз отбасының 168-і есепке алынған екен. Прокурорлар полиция жұмысындағы түсініксіз жайттарға да назар аударды. Мәселен, «Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы» кодекстің 12-бабы бойынша, яғни кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу және (немесе) оған білім беру, оның құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі міндеттерді орындамағаны үшін кейде ата-аналардың екеуі де, кейде дәл сондай жағдайда біреуі ғана жауапкершілікке тартылатын көрінеді. Жыл басынан бері осы бап бойынша 265 адам жазаланыпты, бірақ прокурорлардың пікірінше, бұл көрсеткіш әлдеқайда көп болуы тиіс.
Қадағалаушы орган аталған кемшіліктерге назар аударуға, қолайсыз отбасыларды түгендеуге кеңес берді.
Солтүстік Қазақстан облысы бойынша бала құқықтары жөніндегі уәкіл Сәуле Сұрағанова атқарушы және құқық қорғау органдарының, прокуратураның және аналар кеңесі, әкелер кеңесі сияқты қоғамдық институттардың өкілдерінен үйлестіру кеңесін құру туралы ұсыныс жасады. Сәуле Қуандыққызының айтуынша, бұл кеңес мекемелердің бірлесіп әрекет етуіне қолайлы болар еді.
Формализмнен құтылатын уақыт келді
Солтүстік Қазақстан облыстық Білім басқармасы басшысының орынбасары Татьяна Протопопова білім мекемелерінде 400-ден астам психологиялық қызмет жұмыс істейтінін, олар «қиын балаларды», қолайсыз отбасыларды анықтаумен, алдын алу жұмыстарымен айналысатынын, балалардың бос уақытына бақылау жасайтынын, 14 білім бөлімінде қамқоршылық және қорғаншылық қызметін атқаратын 22 маман жұмыс істейтінін, тәулік бойы тегін анонимді психологиялық қызмет көрсететін «сенім телефоны» бар екенін тізбектеді. Дегенмен жасалып жатқан жұмыс жеткіліксіз екенін мойындады. «Оқушылар тарапынан буллинг бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Ашық айтпауға қатысты да қиындық бар. Заңға сәйкес, медицина қызметкерлерінің бізге бала диагнозы туралы айтуға хақы жоқ. №4 мектептегі оқиғаға келсек, бала психоневрологиялық диспансерде емделіп жүргенін ешкім білген жоқ. Анасы баласының диагнозы туралы айтпау – өз құқығы деп санаған», – деді Татьяна Николаевна.
Сондай-ақ ол мектеп психологтері мен әлеуметтік педагогтерінің кәсіби деңгейі төмен екеніне тоқталды. Биыл 50 педагог-психологке арналған біліктілікті арттыру курстары ұйымдастырылмақ. Психологиялық қызметтің тиімділігін арттыру мақсатында құжаттары электронды форматқа ауыстырылмақ. 108 білім мекемесі «HR+» жүйесіне қосылып та үлгеріпті. Биыл мектептерді қауіпсіздік жүйесімен қамтамасыз ету мақсатына 388,8 миллион теңге бөлініпті.
Қорыта айтқанда, балалар құқығын қорғауға келгенде формализмнен құтылатын уақыт жеткенін соңғы кездері орын алған оқиғалар ашық көрсетіп берді.
Роза ШӘКЕН,
Солтүстік Қазақстан облысы