Тіпті, төсекке таңылып, жанға батқан ауыр дерттен алысып жатқандардың арасында үміті үзілмейтіндер жеткілікті. Ертеңіне сеніммен қарайтындардың сондай бір шоғырын органдардың трансплантациясына зәру науқастар құрайды. Өкініштісі, олар өзіне сай келетін донорлық органды ұзақ күтеді. Олардың кейбірі аурухана төсегінде жатып жан тапсырады. Өйткені бізде мәйіт донорлығы жеткілікті деңгейде дамымаған.
Осыдан барып донорлық орган тапшылық туындайды. Өкініштісі, бұл тапшылықтың басты өлшемі ретінде адам өмірі қарастырылады. Транспланттауды үйлестіру және жоғары технологиялық медициналық қызмет жөніндегі республикалық орталықтың мәліметінше, дәл қазір елімізде 3 805 отандасымыз өзіне лайықты органды күтіп жүр. Жүр дегеніміз жай сөз ғана. Әйтпесе, олардың көбі аурухана төсегінде әр секундты үмітпен өткеріп жатыр. Еліміз трансплантация отасын жасау бойынша ТМД елдері арасында үшінші орында. Сонда да болса тоқмейілсуге болмайды. Себебі бізде органын алмастыруға зәру азаматтардың саны 4 мыңға жуықтаса, бір жылдың ішінде бар болғаны 200-250 ғана науқасқа донор табылып, ота жасалады екен.
Органды «аманаттау» – ғұмырдың жалғасы
Мамандар бұл мәселенің туындау себебін елде мәйіттік және туыстық емес донорлықтың дамымауымен байланыстырады. Денсаулық сақтау министрлігінің Транспланттауды үйлестіру және жоғары технологиялық медициналық қызмет жөніндегі республикалық орталығының директоры Сәуле Шайсұлтанованың мәлімдеуінше, біздегі трансплантациялық отаның 92 пайызы тірі донорлардың органын алу арқылы жасалады екен. Ал өткен жылы орган алмастыру үшін жасалған 16 отада ғана мәйіттің органдары науқасқа қайта өмір сыйлаған.
«Дамыған елдерде мәйіт донорлығы трансплантациялық оталардың 85 пайызын құрайды. Оларда қайтыс болған кісінің жарамды органдарын науқасқа салу арқылы екінші өмір сыйлау қалыпты жайтқа айналған. Тұрғындар да өмірден өткен соң органының әлдекімге «сыйға» берілетіндігіне үрке қарамайды. Органдардың донорлығы мен трансплантация бойынша көш бастайтын Испания мен Хорватияда миллион адамға шаққанда 45-50 адамның мәйітінен орган алынады. Ал бізде бұл көрсеткіш миллион адамға шаққанда 1 адамға тең. Сондықтан елімізде орган алмастыруға мұқтаж науқастардың күту парағындағылардың саны азаюдың орнына көбейіп жатыр», – дейді орталық директоры Сәуле Шайсұлтанова.
Жоғарыда келтірілген деректерге қарап-ақ мәйіт донорлығының қаншалықты өзекті мәселе екенін түсіне беруге болады. Ал бұл мәселенің бір ұшы қолданыстағы заң талаптарына барып тіреледі. Жақында Мәжілісте осы бір түйткіл төңірегінде сөз қозғаған депутат Гүлдара Нұрымова біздегі мәйіттің органын пайдалану үшін заң аясында келісім алудың қағидатын әлі де нақтылау қажеттігін алға тартады. Әрине, әр азаматтың көзі тірісінде органдарын транспланттауды құптап, оны біреуге беруге келісім беруді ресімдей алады. Олардың органдарына екінші өмір сыйлауға ешқандай кедергі жоқ. Мәселе көз тірісінде орган донорлығына қарсылығын, не қолдайтындығын білдірмегендерге қатысты туындайды. Көп жағдайда мұндай мәйіттің органдарын алуға туыстары рұқсат бермейтін көрінеді.
«Осыдан барып бізде мәйіт донорлығы кенжелеп қалған. Транспланттау отасы тек туыстық донорлардан жасалады. Салада мәйіттік және туыстық емес орган донорлығының тапшылығы бар. Көпшілік дәрігерлер науқасты өлгеннен кейін органын пайдалану үшін дұрыс емдемеуі мүмкін деп күдіктенеді.
Бірақ мәйіттен жарамды органдарды алудың бекітілген ережесі бар. Соған сай 24 сағат ішінде мидың өлуі бақыланады. Органдарды алуға содан кейін барып кіріседі. Иран мен Пәкістанда бүйректі сату заңды және құқықтық нормалар аясында реттеледі. Қазақстанда да де ара-тұра қара нарықта орган сатылатындығы туралы хабарламаларды кезіктіруге болады. Сондықтан шетелдік тәжірибені зерттеп, процесті заң аясында реттеу мәселесі туындайды. Тіпті, материалдық төлем арқылы туыстық емес және мәйіт донорлығына ерікті келісім берудің мүмкіндігін қарастыруға болады», – дейді депутат Гүлдара Нұрымова.
Құқықтық тетікті қайта қарау керек
Расында, бізде көп жағдайда туыстары ақтық демі таусылған жақынының мәйітінен орган алуға рұқсат бермейді. Әрине, көзі тірісінде органын мәйіттік донор ретінде пайдалануды не пайдаланбауды заң жүзінде реттеп кеткендерге сөз жоқ. Десе де, бізде тірісінде органын ешкімге «аманаттамаған» жанның мәйітіне туыстарының рұқсатынсыз дәрігерлер қол ұшын тигізе алмайды. Бұл саладағы құқықтық қатынас әлі де тиісті деңгейде реттелмегендігін көрсетсе керек.
Мәйітке оташының пышағын тигізбеудің себебін көпшілік діни-наным сеніммен байланыстырады. Әйтсе де, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы шығарған пәтуада пайда табу мақсаты болмаған жағдайда және мидың толық өлімі тіркелген кезде орган ауыстыруға рұқсат берілетіндігі айтылған. Шариғатта емдік мақсатта мәйіттен орган алуға қарсылық жоқ. Бастысы, барлығы тегін және тараптардың келісімі негізінде іске асырылса болғаны.
Ал заң жүзінде бұл процесс «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі» туралы заңымен реттеледі. Аталған заңның 212-бабында мәйіттік донордан транспланттау тәртібі көрсетілген. Соған сай көзі тірісінде орган донорлығына қатысты көзқарасын нақты білдірмеген жанның органын алу үшін туыстарының рұқсаты қажет болады. Нақтырақ айтқанда, мұндай жағдайда мәйіттің органын транспланттау мәселесінде соңғы шешімді туыстары айтады.
Дәл осы заң көпшіліктің талқылауына түскенде мұнда мәйіттің органдарын туыстарына ескертпестен алуға рұқсат беру жайы айтылған-ды. Әйтсе де, қоғамдық талқылау кезінде көпшілік дәл осы нормаға қарсылық білдірді. 30-дан астам қоғамдық ұйым да мұндай ресімге қарсы шықты. Нәтижесінде, қоғам талабы ескеріліп, ол нормалар қабылданған заң баптарына енбеді. Мамандар қазір қолданыстағы заңнаманың дүниежүзілік стандарттарға сай келетінін айтады. Заңда Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ағза донорлығын реттейтін 11 басты принципі ескерілген көрінеді.
«Өмір Сыйы» транслантациядағы пациенттер қоғамының президенті Сандуғаш Орынбаева елімізде тірі донорлардан ағза ауыстыру ережелерінің Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының стандарттарына сай келуі үшін көп жұмыс жүргізілгенін айтады. Әйтсе де, ол Үкімет тарапынан мәйіттік донорларға тиісті көңіл бөлу қажеттігін тілге тиек етті.
– Мемлекетке трансплантациялық отаға қажетті органдарды мәйіттік донорлардан алып жасайтындай жүйе құрған тиімді. Әйтсе де, бізде бәрі керісінше. Өткен жылы трансплантация оталарында 169 адам тірі донор болса, қайтыс болған 7 адамның органы науқастарға салынған екен. Қазір медицинаның осы саласының ақырындап дамып келе жатқанының өзі қуантады. Әйтсе де, біз қазіргідей тірі адамдарды орган донорлығында пайдалана берсек, денсаулығында кінәрат бар отандастарымыздың қатары көбейе түседі. Сондықтан елдегі орган ауыстыруға мұқтаж жандардың санын азайтуда мәйіттік донор бойынша көш бастайтын Беларусь елінің тәжірибесінен үлгі алуымыз қажет, – дейді ол.
Ал Ұлттық ғылыми онкология орталығы Ағза трансплантациясы секторының жетекшісі Мәлс Асықбаевтың пікірінше, органға зәру азаматтардың қатарын азайту үшін туыстық емес донорлықты дамытқан жөн. Маман туыстық емес донорлық табыс көзіне айналып кетпес үшін этикалық комиссияның жұмысын күшейтуді құптайды.
– Жалпы орган донорлары бізде ғана туыстық және туыстық емес деп ажыратылады. Бұл ұғым орган саудасының алдын алу үшін енгізілген. Шетелдерде бізде айтылатын туыстық емес донорлық жақсы дамыған. Өйткені оларда арнайы этикалық комиссия донор мен реципиенттің арасындағы сатып алу-сату келісімшартының болмауын жан-жақты тексереді. Бізде де осы комиссияның жұмысын күшейтіп, тіпті арнаулы органдар арқылы тексеріс жүргізіліп, тараптардың арасында табыс табу үшін ешқандай келісімшарт жасалмағанына көз жеткізе алсақ орган ауыстыруда туыстық емес донорлыққа да рұқсат етуге болады, – дейді Мэлс Асықбаев.
Қалай десек те, бұл мәселеге қатысты кесімді пікір айту қиын. Жақынынан айырылып, жоқтау айтып, азан-қазан болып жатқандарды мәйіттік донор болуға көндіру де оңай емес. Тіпті, көзі тірі күнінде кез келгеніміздің органымызды «аманаттауға» батылымыз бара бермейді. Әйтсе де, орган доноры 7 адамның өмірін құтқара алатынын ескерсек, жауаптыларға мәйіт донорлығын құқықтық тұрғыдан реттеу ісін әлі де жан-жақты зерделеген жөн секілді.
Шынболат КҮЗЕКБАЙ