Билік, әсіресе соттар басым түрде ресми тілді пайдаланады. Тіл саясатын дамытудың жаңа тұжырымдасы жобасында көңілге кірбің түсірер, «төбе шашты тік тұрғызар» ауыр мәселелер аталған. Дегенмен сарапшылар Қазақстан моноұлтты мемлекетке айнала бастағанын айтып жүр. Осы орайда тіл мәселесі өздігінен шешіле ме әлде қоғам екіге жарылған күйі қала ма? Тілді өркендету үшін не істеу керек? деген сынды сауалдар туындайды.
Білімдегі тілдің тынысы
Тілдің өркен жаюы балабақшадан бастау алады. Алайда қазақ балдырғандардың үлкен бөлігі тәрбиені жат тілде алады. Елімізді жайлаған өзге ұлт өкілдерінің ұрпағына да мемлекеттік тілді үйрету – мемлекеттік маңызды іс. Ол міндет қалай жүзеге асырылуда? Республикада мектепке дейінгі білім, тәрбие беру мекемелерінің саны жыл сайын өсіп келеді. 2021 жылмен салыстырғанда 2022 жылы 233 бірлікке артып, 11 104-ке жетті. Оларда 965 204 балақай білім мен тәрбие алып жатыр. Тіл жанашырлары жаңадан тек қазақтілді балабақша ашу керегін, сонда ғана болашақта Қазақстан халқының тіліне қарай екіге жарылуын доғаруға болатынын айтып жүр. Бірақ өмірде бәрі басқаша және қазақша балабақшалар үлесінің ұлғаюы мардымсыз. Қазір балабақшалардың 66,9 пайызы қазақ тілінде тәрбие береді. Салыстыра кетсек, 2020 жылы бұл көрсеткіш – 65, ал 2021 жылы 65,5 пайыз болды.
Бұл ретте қазақша тәрбие беретін осы балабақшалар бүлдіршінге толған. Нәтижесінде, бүгінде мектепке дейінгі ұйымдарға баратындардың 742 мың 832-сі немесе 76,9 пайызы қазақ топтарын толтырды.
Талап бойынша орысша және аралас балабақшаларда балалар педагогтің көмегімен, үлгілік бағдарламада жасына қарай айқындалған қазақша сөздік минимумды күні бойы жаттап алуы, ауызша сөйлеуге үйренуі керек. Бірақ бұл іс жүзінде жүзеге аса бермейді. Өзге тілді балалар қазақ тілі түгіл, оның әліпбиін меңгермеген. Қазақ әліпбиіндегі төл дыбыстарды айта алмайтын күйде мектеп табалдырығынан аттайды. Осылай оларға мемлекеттік тіл бесігінен жат болып қалады.
Сорақысы ары қарай басталады екен: біраз ата-ана балабақшада қазақша тіл сындырған перзенттерін орыс мектебіне береді. Салдарынан мектепке дейінгі ұйымдардағы қазақша тәрбиеленгендердің үлесі мектепте 66,2 пайызға дейін құлдырайды.
Сонымен, елімізде 6 909 мектеп бар. Оның 3 743-і қазақ тілінде білім береді. Елдегі мектептерде оқушылардың 2 млн 307 мың 960-ы немесе 66,2 пайызы қазақ тілінде білім алады.
Сарапшылар қазақтардың үлкен бір бөлігі балаларын орыс мектебіне беретініне назар аудартты. Орта білім беру ұйымдарындағы ұлты қазақ балалардың жалпы саны – 2 815 736 болса, соның ішінде 472 мыңнан астамы үшін ата-анасы орысша білім беруді таңдаған. Бұл әлі де болса ата-аналардың өз балаларының ана тілінде білім алуына мүдделі болмай отырғанын көрсетеді.
Ал болашақ мамандардың жартысына жуығы орыс тілінде даярланып жатыр. Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінде 772 колледж бар. Оларда жалпы саны 517 337 шәкірт оқиды. Тарата айтсақ, колледждерде қазақ тілінде білім алушылардың жалпы саны 312 мың 519 студент немесе 60,4 пайызды құрайды. Талдау көрсеткендей, қазақ тілінде білім алушылардың саны 2020 жылдан бері 34 мыңға артқан. Яғни, техникалық, кәсіптік, жұмысшы мамандығын игерушілер арасында мемлекеттік тілді қалағандар қатары жылдан-жылға ұлғайып келеді.
Жоғарғы білім ше? Бүгінде республикада 119 ЖОО бар. Оларда 626 208 студент оқиды. Соның ішінде қазақтілді студенттер саны 377 467 немесе 60,3 пайызы. Масқарасы сол, жоғарғы білім алатын шәкірттер сапында қазақ тілділері азайып барады: 2020-2021 оқу жылында олардың үлесі 64,8 пайыз болатын. Бұл тығырықтан шығу үшін тіл жанашырлары тек мемлекеттік тілде маман даярлауға ғана мемлекеттік грант бөлуді ұсынады. Алайда 2029 жылға дейінгі жаңа тіл саясаты стратегиясында ондай батыл қадамға баруға биліктің жүрегі дауаламапты. Соның кесірінен алдына келген қазақ тілді сырқатты түсінбейтін дәрігерлерді, ғылымда орыс тілін өркендетуді өмірлік ұлағаты санайтын педагогтерді, ЖОО тәмамдаған соң Ресейге қоныс аударатын мамандарды және басқасын даярлауға ел қаржысы шығындалып жатыр.
Бұдан шығатын қорытынды көңіл көншітпейді. Білім саласында мемлекеттік тілдің дамуы балабақшада жап-жақсы бастау алғанымен, одан ары мектепте және жоғарғы білім беру ісінде төмен құлдырап кетеді.
Құжат айналымы қазақшалана ма?
Салаға талдау жүргізген Ғылым және жоғары білім министрлігінің Тіл саясаты комитеті алаңдатарлық жайттарды әшкереледі.
– Негізі, «Тіл туралы» заңның 4-бабында: «Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс-қағаздарын жүргізу тілі» делінген. Соған қарамастан, Қазақстанда қоғамдық қатынастар негізінен орыс тілінде жүргізіледі. Орталық және атқарушы органдардың құжаттары орысша әзірленіп, соңынан қазақшаға аударылады. Яғни, мемлекеттік тіл өз мәртебесіне сай негізгі тіл функциясын атқармайды, тек аударма тілі болып қалды. Заң шығарудың негізгі тілі де орыс тілі. Парламенттің VI, VII шақырылымдарында қабылданған 601 заңның барлығының алғашқы нұсқасы тек ресми тілде әзірленіп, кейіннен қазақ тіліне аударылған, – деп мәлім етті ведомство.
Тіл саясаты комитетіндегілердің байламынша, бұл мемлекеттік тілдің барлық салада қолданылуына, беделіне кері ықпал етеді. Мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің ресми стилінің қалыптасуы мен дамуын тежейді.
«Сондай-ақ сот жүргізу ісінде де орыс тілі басым тіл ретінде қолданылады. Қазақстан халқының басым көпшілігін қазақ ұлты құрайтындықтан, бұл азаматтардың құқықтарының сақталуына, сот залында өз ойын еркін, объективті жеткізуіне кері ықпалын тигізеді. Сонымен бірге іс-қағаздарын жүргізуде де әлі күнге ресми тіл үстемдік етеді. Бұл мемлекеттік тілге деген немқұрайлы көзқарасты қалыптастырады, қоғамда мемлекеттік тілге деген қажеттілік пен сұранысты тудырмайды. Бұл жайттар «Тіл туралы» заңның орындалмайтынын анық көрсетеді», – деп түйді Тіл саясаты комитеті.
«Тіл туралы» заңның 8-бабында «Мемлекеттік тіл ҚР мемлекеттік органдарының, ұйымдарының, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмыс және іс-қағаздарын жүргізу тілі» делінген. Бірақ комитеттің байламынша, қазақ тілі мемлекеттік органдардың нағыз жұмыс тіліне айналмады. Халықаралық тәжірибеге сәйкес, мемлекеттік мекемелер күнделікті жұмысында кең қолданатын тіл ғана көпшіліктің қажеттілігі мен сұранысына ие болады. «Егер мемлекеттік тіл мемлекеттің жұмыс тіліне айнала алмаса, онда оның мәртебесі тек декларативті күйде қалады. Мемлекеттік тіл ретіндегі қазақ тілінің мәртебесі көп жағдайда осындай декларативті сипатта», – деді Тіл саясаты комитеті.
Жауапты орган тағы бір қауіп тудырар түйткілді қаперге салды. Әкімшілік реформа аясында билік бірінші кезекте жергілікті жерде мемлекеттік тіл саясатын іске асыруға бірден-бір жауапты орган – Тілдерді дамыту басқармаларын жойды. Салдарынан, бүгінде тек Ақтөбе, Қарағанды, Жамбыл, Жетісу, Алматы облыстарында ғана дербес Тілдерді дамыту басқармалары сақталған. Алайда алдағы уақытқа жоспарланған мемлекеттік басқару саласындағы оңтайландыру аясында бұл басқармалар да өзге құрылымдармен біріктірілуі мүмкін. Демек, тілді дамыту жұмыстарының тиімділігі құлдырайды. Сондықтан тіл саясатының жаңа тұжырымдамасында Тілдерді дамыту басқармасын дербес құрылым ретінде сақтап қалу ұсынылды.
Жеті жылда нені жетістіреді?
Тіл саясатын дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған жаңа тұжырымдамасының іс-қимыл жоспарында тілді өркендетуге бағытталған 110 шара қарастырылған. Бірақ арасында әлемдегі ең озық үлгілерге құрылған, батыл бетбұрыстарға бастайтын жасампаз шара жоқтың қасы. Фильм, мультфильм түсіріп, қазақша контентті арттыру, зерттеу жүргізу, конкурс, конференция, семинар-тренинг, дөңгелек үстел өткізу сияқты үйреншікті ісшараға толы. 2024 жылы сотқа жолданатын талап қою арыздары мен өтінішхаттардың мемлекеттік тілдегі үлгілер жинағын әзірлеу, «Сот процесіне қатысатын аудармашыларға ақы төлеу тәртібі туралы» Үкімет қаулысының жобасын жазу жоспарланған. Фискалды чектерді негізінен қазақ тілінде шығару жайы пысықталмақ.
2025 жылға қарай «Мемлекеттік тіл туралы» жаңа заңның жобасы жазылады. Келесі жылдың көктемінде мемлекеттік қызметкерлерге қазақ тілін білуді міндеттейтін нормативтік құқықтық құжат әзірлеу мәселесі пысықталмақ. Бейнесабақтар әзірлеп, «Қазақ тілі» ашық онлайн курстары ұйымдастырылады.
Магистратураға, докторантураға түсуге үміткерлердің «ҚАЗТЕСТ» жүйесі бойынша В2 деңгейінен кем емес, ректор лауазымына үміткерлердің С1 деңгейінен кем емес деңгейде тест тапсыруы міндетті болады. «ҚАЗТЕСТ» жүйесі бойынша мемлекеттік тілді В2 деңгейінде меңгерген мемлекеттік қызметшілердің үлесі 2023 жылғы – 35 пайыздан 2029 жылы – 43 пайызға дейін артуы тиіс.
Мемлекеттік телеарналарда қазақша телебағдарламалардың үлесі 2023 жылғы 70 пайыздан 2029 жылы 84 пайызға жеткізіледі.
Сарапшылар Тіл саясатын дамытудың жаңа тұжырымдамасының бір олқылығы ретінде елде үш тілділікті дамытуға мән-маңыз беруін атады. Мысалы, онда славян тілдерін насихаттап, оны білуге ынталандыру үшін конкурстар, конференциялар, семинар-тренингтер, дөңгелек үстелдер өткізу, үш тілді қатар меңгерген халықтың үлесін 2029 жылы – 32 пайызға жеткізу үшін күш салу, қыруар ел қаржысын шығындау жоспарланған. Сонда көрші елдің тілін өркендетуге шығындалу қаншалықты орынды?
«Қазақ тілі» халықаралық академиясының президенті, филология ғылымдарының докторы Ерден Қажыбек жаңа тұжырымдаманың өзін орыстілді мамандар әзірлеп, аударған ба деген ойға қалыпты.
«Олар жоғарыдан түсірілген нұсқаулар шеңберінен шет басып, шыға алмағанға ұқсайды. Ал жоғарыдағылар үштілділікті дамыту сияқты ескі инерциямен келе жатыр. Кез келген мемлекеттің заңы да, бағдарламасы да сол елдің ісін ғана қамтиды. Мемлекетіміздің заңы да, бағдарламасы да тек мемлекеттік тілді дамытуды мақсат тұтуы қажет. Ал тұжырымдама жобасына қазақстандықтардың орыс, ағылшын тілдерін үйренуін ынталандыру, орыс тілі деңгейін арттыру және басқаларын үйіп салыпты. Бұл түкке қажеті жоқ нәрсе. Тіл саясатындағы күш-жігерді бұлай шашыратпай, тозаң қылмай, тек мемлекеттік тілді дамытуға шоғырландыру қажет», – деді профессор.
2021 жылғы Ұлттық халық санағы Қазақстанның моноұлтты елге айнала бастағанын паш етті: қазақ ұлтының үлесі 70,4 пайызға жетті. Бірақ тілдің өрісін арттыруда пәрменді шаралар қабылданбаса, жалғыз демография ахуалды түземейді. Тұжырымдамада айтылғандай, Қазақстан халқы қазақтілділер, қазақ-орыстілділер, орыстілділер, этникалық-қазақша, этникалық-орысша тілділер, үш тілді білетіндер болып бөліне береді.
Қорыта айтқанда, тіл саясатының басты құжаты жобасының бір қайнауы ішінде қалған сияқты. Тіл жанашырлары мемлекеттік тілді меңгермеген адамдарды депутаттыққа, мемлекеттік қызметке жібермеуді ұсынып келеді. Ол да ескерілмеген. Меморгандардағы, ұлттық компаниялардағы құжат айналымының үлесін 2029 жылы 94 пайызға жеткізу көзделген. Бірақ оның не тетігі, не сол межеге жеткізер тегеурінді іс-қимылдары тұжырымдалмаған. Тіл саласында халық көңілі толмайтын әрі түбі орындалмайтын шалажансар кезекті құжат қабылданса, ол билікке абырой әпермесі даусыз.
Елдос СЕНБАЙ