Қазақстандық сарапшылар мұны қажет десе, ресейлік әріптестері құнды ресурстың тым арзанға кеткелі тұрғанына қапаланды. Енді, міне «Газпром» қазақстандық министрдің сөзін жоққа шығарып отыр. Бірақ талқылауға тамыздық болған түйткіл қалды: жерінің астында мол қоры болғанымен, дәл қазір қазақ елінде көгілдір отын тапшы. Оның бағасының босатылуы елде әлеуметтік кернеуді арттыра бастады.
Төмен баға түске кіреді
Қазақстан ресейлік газды төмен құнмен, тіпті Беларуське ұсынылғаннан да төмен бағамен алатын болыпты. Нақты бағасы белгісіз, бірақ ол Қазақстан үшін еуропалық елдерге бекітілгеннен бірнеше есе арзанға түспек. Еліміздің жаңа Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев осындай сенсациялық жаңалығын жария етті.
– QazaqGaz компаниясының және «Газпромның» басшылығымен бірқатар кездесу өткізілді. Бізде жоспар бар және Ресейден тартылатын жаңа газ құбырларының алдын ала келісілген маршруттары да қолымызда. Осы жобалар үкіметтік деңгейде мақұлданса, онда шикізат біздің газ кен орындарындағы резервінен алынады. Сонымен бірге «Газпром» ресурстары есебінен де резервтік газбен жабдықтау қамтамасыз етіледі. Осы мақсатта қосымша газ құбырлары салынады. Әйткенмен, бұл мәселе әзірге талқылану сатысында. Оның оңтайлы маршрутын біз алдын ала анықтап қойдық, – деді Энергетика министрі.
Журналистер одан жаңа құбырлармен ағатын көгілдір отынның Қазақстанға қаншаға түсетінін сұрастырды. Министр баға Мәскеудің ең жақын одақтасына қарағанда арзан болатынын түсіндірді.
– РФ бізге, тіпті Беларуське бергенінен де төмен бағамен ұсынды. Әрине, алдын ала келіссөздер жүріп жатыр. Ресей тек екіжақты мүдделер ескерілгенде ғана тиімді жұмыс болатынын түсінді және бағаны қолайлы етуде біздің ұсынысымызға илікті. Баға еуропалық нарыққа қарағанда бірнеше есе, ал Ресей мен Беларусь шекарасындағы бағадан анағұрлым төмен болады, – деп сендірді Алмасадам Сәтқалиев.
Оның нақтылауынша, жаңа құбырды Қытайға дейін созу қарастырылады. Бірақ Қазақстанның қажеттіліктерін өтеу бірінші орынға қойылды. Бұл мәлімдеме ақпарат айдынында дүмпу туғызып, ол дүбірге шетелдік ақпарат құралдары да қиқу қосты. Делебесі қалай қызбасын: көгілдір отынның әлемдегі ең арзан контрактіленген бағасы пайда болғалы тұр. Себебі Мәскеу бұған дейін өзімен бірге «Одақтас мемлекетті» (Союзное государство России и Беларуси) құрып жатқан беларустерге ғана ең арзан бағаны тарту еткен еді.
Сондықтан мәміленің астарына үңілген сарапшылар Кремльдің көздегені және ұтатын тұсы – Қазақстан аумағы арқылы Қытайға бағытталатын жаңа газ құбыры болуы мүмкін, арзан тариф соған айырбас болса керек деп топшылап, тон пішті. Министр айтқан келіссөздер тұйыққа тірелмей, шынымен рекордтық төмен баға бекітілсе, онда ресейлік арзан газ Қазақстанның қарқынды өсіп келе жатқан мұқтаждығын өтеп, елдің дамуына қуатты серпін бермек. Ендеше экономикалық тұрғыдан бұл мәміле республикамыз үшін тиімді болар еді.
Алмасадам ағат айтқан ба?
Бірқатар отандық сарапшы аталған мәміле астарынан саясатты байқады: Мәскеу осы арқылы Қазақстанды өзіне тәуелді етпек. Газ бағасының қазақстандықтар үшін маңызын, оның тегеурінді тетік екенін «Қасіретті қаңтар» оқиғалары көрсетті. Су тегін газ елдегі жылу-электр орталықтарының жаппай газға көшуіне әкеліп, көмір өндірісін күйретуі ықтимал. РФ кезінде Еуропа нарығында да баға демпингін жүргізді. Батыстың көптеген елін, Германия сияқты лидерін «газ инесіне» отырғызды. Меркель тұсында Берлин тіпті экологиялық таза энергетикаға жататын атом стансаларынан тегіс бас тартты.
«Еуропалықтар енді ғана өзіне келіп, Ресейге тәуелділіктен құтылып жатыр. Дәл осы тәсілді Қазақстанда да қайталамасына кім кепіл. Ертең барлық ірі, стратегиялық нысанымыз құбырға қосылып, ресейлік газға көшіп алады. ЖЭО-лар да отандық көмірден бас тартып, көгілдір отынды таңдайды. Көмір өндірісі, тұтас сала құлдырайды. Содан күндердің бірінде Мәскеу бізге қатаң талап қояды: не бағасын күрт көтереді немесе Қазақстан Ресейдің саяси талаптарын орындай бастайды. Әйтпесе, газ жеткізуді доғара салады. РФ газы Астанаға саяси қысым жасау құралына айналмағаны абзал», – деген пікір білдірді атыраулық қоғам белсендісі, мұнай-газ саласының шолушысы Дидар Хамзин.
Жаңа жобаның Батыс санкциясына ілікпесіне де кепіл жоқ. Себебі ұжымдық Еуропа РФ газына санкциялық қыспақты күшейтіп жатыр.
«Ең арзан бағаның» Қазақстанның еншісіне тиетіні туралы министрдің мәлімдемесін ізінше «Газпром» жоққа шығарды: мұны шындыққа сәйкеспейтін ақпарат деп атады.
«Қазақстанның Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев пен республиканың Энергетика министрлігінің баспасөз қызметіне сілтеме жасап, БАҚ жариялаған, Қазақстанға арналған ресейлік газдың арзан бағасы туралы ақпарат шындыққа сәйкес келмейтінін хабарлаймыз» делінген ресейлік холдингтің мәлімдемесінде.
Өз кезегінде Энергетика министрлігі де министрдің бұрынғы мәліметін жалған деп таппағанымен, оны айтарлықтай түзетті: Қазақстанның солтүстігі мен шығысын газдандыру мақсатында Еуропалық Одақ елдеріне ұсынылған бағаларға ұқсас коммерциялық баға шарттары талқыланып жатыр екен. Бірақ екі елдің іргелес жатқанын, тиісінше «тасымалдау шығыстары аздау болатынын ескерсек, газ бағасы басқа елдерге қарағанда бәрібір жақсы болады».
Қазақстанның еңбек сіңірген энергетигі Марат Бейбітқазы қазақстандық министрдің де және оны растамаған «Газпромның» да мәлімдемелері белгілі бір дәрежеде шын болып шығуы мүмкін екенін айтады.
«Барлығы келіссөздер қорытындысында расталады және бәрін келіссөзшілеріміздің біліктілігі шешеді. Мысалы, Ресей «Сила Сибири» магистралды газ құбырымен Қытайға көгілдір отынның 1 мың текше метрін небәрі 290 доллардан сатады. Еуропаға 540-700 доллардан саудалайды. Яғни, ҚХР-ға Ресей бүгінде газды өзіндік құнынан да арзанға береді. РФ Энергетика министрлігінің дерегінше, Ресейде газ өндірісінің 1 тоннасының өзіндік құны 2021 жылғы 23,1 мың рубльден 2022 жылы 33,1 мың рубльге дейін ұлғайды. Санкциялар салдарынан биыл одан да қымбатқа түседі. Яғни, ресейлік газдың әр тоннасының құны 403 доллар тұрады. Табиғи газдың 1 тоннасы регазификациялаудан соң 1,38 мың текше метрге теңеледі. Осыдан-ақ бүгінде ресейлік газдың өзіндік құны тым қымбат екені аңғарылады. Бірақ Мәскеу газ жеткізуде бірінші орынға экономикалық табысты қоймайды, бәрібір саясаты алға оза жүреді», – деді Марат Бейбітқазы.
Санкциялар аясында шетелдік экспорт нарықтары шектелген Ресей қазіргі кезде келіссөзге әлдеқайда көнбіс болса керек.
Үкімет қос маршрут арасында адасты
Еліміздің Энергетика министрлігінің сендіруінше, «ресейлік газдың Қазақстанға жеткізілімдері өзара тиімді шарттармен жүзеге асырылатын болады және Қазақстан мен РФ арасындағы қалыптасқан достық қатынастарға негізделеді».
Жалпы, сөз болып отырған газ құбыры жобасының шет жағасын алдыңғы Энергетика министрі Болат Ақшолақов айтты. Оның дерегінше, шығыс өңірлерімізді газдандыру үшін Энергетика министрлігі 2 нұсқаны қарастырады: біріншісі – Қостанай облысынан басталып, Астана – Павлодар – Семей – Өскемен бағдарына жалғасады. Бұл – отандық жоба. Бірақ жаңа құбыр тарту қымбатқа түседі әрі салған инвестицияны қайтару үшін қазақстандық тұтынушыларға газ бағасын арттыруды талап етеді. Ол негізінен қазақстандық газды конденсатты кен орындарынан шикізат алуды қарастырады. Алайда бір кен орнын барлаудан оны игеруге көшкенге дейін орта есеппен 7-10 жыл кетеді.
Екінші нұсқа – Ресей газын Газ саласындағы өзара ынтымақтастық Жол картасы аясында импорттауды көздейді. Оның аясында Ресейдің өзі Қазақстан аумағы арқылы Қытайға халықаралық газ магистралын салады. Демек, оның шығындарын өзі көтереді. Бұл ретте QazaqGaz «Газпроммен» бірлесіп, РФ –Қазақстан – ҚХР халықаралық газ құбырын салу мәселелерін кешенді зерделеп, оның алдын ала техникалық-экономикалық негіздемесін пысықтап жатыр.
QazaqGaz ұлттық компаниясының басқарма төрағасының өндіріс жөніндегі орынбасары Арман Қасеновтің түсіндіруінше, Барнауылдан басталып, Семей арқылы Қытайға тартылатын жаңа газ құбырының қуатты 40 миллиард текше метрді құрайды, соның 10 миллиарды Қазақстанның солтүстігі мен шығысындағы тұтынушылары үшін алынады. Бұл көлем еліміздің солтүстік және шығыс өңірлері тұтынысының болашақ өсімін де қамтиды.
Ұлттық компания дерегінше, жоба аясында энергетикалық кешендер, тұрғындар, бизнес нысандар көмірден газға көшіріледі. Сонымен бірге А.Қасенов көмір тұтынуды да сақтау қажеттілігіне назар аудартты: газдандыру қарқынында шектен тыс асығыстық газ тапшылығының өрістеуіне, тиісінше оның бағасының одан ары өсуіне әкеліп соқтырады.
Барнаул – Рубцовск – Семе– Алашанько – Қорғас газ құбыры маршруты пысықталып жатыр, одан Павлодар мен Өскеменге құбыр тармақталмақ. Қорғаста қазақстандық-қытайлық газ магистралы бар, жаңа құбыр соған жеткізіледі. Алашанькоу екі ел арасындағы газ хабына айналады.
Дегенмен бұл жоба арзан Ресей газы болса ғана өміршең болады. Қымбат көгілдір отын халықаралық жобаны тиімсіз етеді. А.Қасеновтің айтуынша, Қазақстан «Газпроммен» келіссөздерді жалғастырады.
Үкімет басшысы Әлихан Смайылов Энергетика министрлігі мен QazaqGaz компаниясына бұл жұмысты жеделдетіп, мамыр айында әлгі екі нұсқаның нақты қайсысы жүзеге асырылатынын толық айқындауды жүктеді. Энергетика министрлігі «Самұрық-Қазына» қорымен бірлесіп, ақырғы шешімді түзеді. Содан соң жоба Энергетикалық кеңестің отырысында талқыға салынады.
Энергетика министрлігінің түсіндіруінше, басты мақсат – халықаралық газ транзитінен барынша пайда табу, қазақстандық газдың ресурстық базасын кеңейту және табиғи газ экспортын тиімді жүргізу. Осы арқылы ел мен экономиканың өскен қажеттіліктері газбен қауіпсіз түрде және іркіліссіз жабдықталады. Бұған қол жеткізу үшін қолданыстағы газ өндірісі ұлғайтылады, жаңа газ кен орындары іске қосылады.
Нәтижесінде, жыл сайын өндірілетін отандық тауарлық газ көлемі 29,4 миллиардтан 2030 жылға қарай 42,1 млрд текше метрге дейін өседі.
«Газпром» мәліметінше, Ресей 2020 жылы Қазақстанға шамамен 3,5 млрд текше метр көгілдір отын жеткізсе, 2021 жылы бұл көрсеткішті 9 миллиардқа дейін күрт ұлғайтыпты. Былтырдың қорытындысын әзірге жариялаған жоқ, бірақ ол да жоғары болады деп күтілуде.
Ел Үкіметі Қазақстан халқының 57,67%-ын немесе 11 млн адамды газбен қамтыды. 2030 жылға қарай бұл көрсеткіш 13,5 млн адамға жетіп, елдің 65%-ы газдандырылады деген жоспар белгіленді.
Парламенттің І сессиясының ашылуында Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев Қазақстан тап болған тауарлық газ тапшылығын бүкіл еліміздің энергетикалық қауіпсіздігіне төнген қатер деп бағалады. Мұндай келеңсіздікке жол бермеу үшін нарықты газбен толық қамту керек. Ол газ Ресейде бар. Мәскеу ауқатты Еуропаның майшелпек нарығынан айырылды. Ресейлік газдың алыс шетелге экспорты 2022 жылы екі есеге жуық құлап, 101 миллиард текше метрді ғана құрады. Ал 2023 жылы алыс шетелге газ экспорты 67-69 млрд текше метрге дейін құлдырайды деп күтілуде. Соның ішінде Еуропа одан небәрі 33 миллиард текше метрін ғана сатып алмақ.
Бұл – солтүстік көрші өз аймағымызға, Қазақстан мен Қытайға тәуелді болып қалады деген сөз. Қазақстандық келіссөзшілер Ресейдің осы осалдығын өз пайдамызға жаратып, ең арзан бағаға ұзақ мерзімге қол жеткізе алса игі. Әйтпесе, елде газ бағасы шарықтап, болашақтағы әлеуметтік шиеленістердің триггеріне айналуы ғажап емес. Оған жол бермеу – Смайылов командасының қазіргі тегеурінді қимылына тәуелді.
Айхан ШӘРІП