Осыған байланысты дамыған елдер, әсіресе, еңбеккер құқығын қорғайтын мықты кәсіподақтары қалыптасқан мемлекеттерде жалақы көлемін сақтай отырып, аптадағы жұмыс күнін, әр күндегі жұмыс сағатын қысқартуды қолға ала бастады.
Өзгеріс өзгеруге жол ашпайды
Таяуда «елімізде 4 күндік жұмыс аптасы енгізіледі» деген жақсы жаңалық көпшілікті елең еткізді. Алайда бұл дамыған елдерде қолданысқа енгізіп, сынақтан өткізіп жатқан аптаның төрт күнін жұмысқа арнап, қалған үш күнін демалыспен өткізу жөнінде емес екен. Айта кетсек, 1 шілдеден бастап «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңында қабылданған өзгерістер Еңбек кодексіне енгізіледі. Аталмыш өзгерістер қатарында «төрт күндік жұмыс аптасы» жөнінде айтылады. Алайда бұл толыққанды аптаның төрт күнінде ғана жұмыс істеу дегенді білдірмейді.
Біз жүгінген ҚР Кәсіподақтар федерациясының Әлеуметтік-экономикалық және әріптестік жөніндегі комитет төрағасы Сәруар Кенжолатов осы өзгерістерді түсіндіріп берді.
«Жұмыс берушінің келісімі бойынша жұмыскер осындай аптаның төрт күнінде ғана жұмыс істеу жөнінде өтініш бере алады. Жұмыс беруші рұқсат беретін болса, осы жүзеге асырылады. Еңбек кодексінде күнделікті жұмыстың ұзақтығы 8 сағаттан қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы тиіс. Оған қосылатын үстеме уақыт екі сағаттан аспауы тиіс. Жаңағы өзгерістерде осы нормалар бұрынғыша қалып отыр. Тек 4 күндік жұмыс аптасы ғана деп көрсетілмеген. Ол 4 күн, 5 күн немесе 6 жұмыс күні болып ауысып отырады. Барлығын қосқанда қосқанда аптасына орташа 40 жұмыс сағат шығуы керек. Жұмыскер бұл аптада 4 күн істесе, жетпеген сағаттарды келесі апталарда толықтыруы қажет», – дейді Сәруар Кенжеболатов.
Сарапшының айтуынша, заңнамада айта қаларлықтай өзгеріс жоқ. Еуропада экспериментальді түрде, кей жерлерде толығымен 4 жұмыс күндік жұмыс аптасына көшіп жатса, бұл өзгерістің оған қатысы жоқ.
Енді аталмыш өзгеріске келсек, Еңбек кодексіне сәйкес бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасы, сондай-ақ толық емес жұмыс аптасы (ұзақтығы тараптардың келісімімен белгіленеді) қарастырылған. Сонымен қатар жекелеген салаларда әр түрлі апталарда бір мезгілде бес күндік және төрт күндік жұмыс аптасын белгіленеді деп ұсынылып отыр. 71-баптың 3-тармағында «Тараптардың келісімі бойынша еңбек шарты бес күндік немесе алты күндік жұмыс аптасына ауысу құқығымен төрт күндік жұмыс аптасын белгілеуге мүмкіндік береді» деп толықтырылмақ. Сәруар Кенжеболатовтың айтуынша, аталмыш талаптар белгіленген көлемдегі жұмысты істеуге қатысты жасалған шарттарға ұқсас.
«Бұл тек қана қосымша мүмкіндік қана. Қолданыстағы Еңбек кодексінде икемді жұмыс уақыты деген түсінік бар. Сонда да осындай мүмкіндік қарастырылған. Жұмыскер «аптаның бірнеше күнінде жұмысқа келетін уақытты өзгертейін, оның есесіне басқа күндері бірнеше сағат артық жұмыс істеймін», – дейді сарапшы.
Жұмысын «сағынғандар» жетіспейді
Сонымен, «төрт күндік жұмыс аптасын елімізде енгізу үшін не істеу керек?» деген сұрақ туындайды. Сарапшының түсіндіруінше, қазіргі қолданыстағы заңнамада жұмыс беруші «атқарылатын жұмыс көлемін 4 жұмыс күніне сыйғызып, жалақыны толық төлеймін» десе, шектемейді. Бұл екі тараптың арасындағы келісіммен ғана реттеледі. Бұл екі тарапқа да пайдалы. Өйткені жұмыс беруші кеңсесін жауып, бір күн электр қуатын пайдаланбайды, басқа да шығындарын азайтады. Адамдар кеңсеге келмейтіндіктен көлікті пайдаланбайды. Ауаға тарайтын көліктің улы газы да азаяды. Жұмыскер де еңбек өнімділігін арттырып, белгіленген көлемдегі істі дер кезінде орындауға тырысады. Ол қосымша демалыс уақытын өзін дамытуға, денсаулығына жақсартуға, отбасына оның ішінде бала тәрбиесіне жұмсайды.
Психолог Раушангүл Зиядинованың айтуынша, психо-эмоционалды тұрғыдан адам үш күн демалғанда жұмысын сағынып қалады екен.
«Көңіл күй жақсы болғандықтан жұмыскер қалған күндері жұмысын жақсы істейді. Ал үйіне қарағанда жұмыста көбірек демалатын жандар үшін бұл өте ыңғайсыз. Бұл әр адамның өзінің мінез-құлқына байланысты», – дейді ол.
Психологтың сөзінше, 4 күндік жұмыс аптасын жұмысты тайм менеджментін реттеп отыратын, жұмыста және үйде өз уақытын дұрыс жұмсайтындар үшін өте тиімді. Ол барлық еңбеккерлерге осы кестені қолдануға болмайтынын жеткізді.
Қысқасы, осы мәселе қоғамда әлі де талқыланып, алдымен экономиканың қай саласында тиімді екендігі анықталуы тиіс. Оңтайлы ұсыныстар егжей-тегжейлі қаралып, содан кейін жүзеге асырылса. Алайда оны дайын материалдық өнім шығармайтын IT, банк, білім, ғылыми-зерттеу салаларында қазірден бастап қолдана беруге кедергі көріп тұрғанымыз жоқ.
Жәнібек АМАНГЕЛДІ