Есімдегі қателер қатты адастырады
Сондай игі жұмыстың басы-қасында жүрген еріктілер ретінде Facebook желісіндегі «Поиск воинов Казахстана пропавших без вести» тобын айтуға болады. Топ әкімшілерінің бірі, волонтер Күлән Нұрмұхамбетованың сөзінше, бұл жоба 2015 жылы Макка Қаражанова есімді Украинадағы қандасымыздың мұрындық болуымен ашылған екен. Бастапқыда өз атасын іздеу барысында көп кедергіге кезіккен Күлән апай осы салада біраз тәжірибе жинақтаған соң, дереу осы топқа мүше болып, хабарсыз кеткен жауынгерлерді іздеумен айналысатын еріктілер қатарына қосылған. Ол іздеу процестеріне өзінің мамандығы да үлкен көмек бергенін айтады: – Мен орыс мектептерінде қазақ тілі пәнінен сабақ бергенмін. Сондықтан орыс ұлты өкілдерінің қазақша аты-жөндерін көбіне қандай қатемен жазатынын жақсы білемін. Хабарсыз кеткен солдаттарымыздың оңай табылмауына олардың аты-жөндерінің басқаша жазылуы да әсер етеді. Кезінде майданға шақырылғанда тіркеу жасайтындар олардың аты-жөндерін қалай естісе, солай жаза берген. Тіпті, кейде фамилия немесе есімдердің өзгеріп кететіні сонша, оларды тапқан күннің өзінде туыстары мойындамай, «Бұл біздің атамыз емес» деп бас тартатын кездер де болады. Ондайда әлгі солдаттың туған жері, соғысқа шақырылған орны тәрізді деректерді қоса келтіріп, ол кісілерге шынымен аталары екенін дәлелдейміз, – дейді Күлән Нұрмұхамбетова.
Ақырғы шайқасқан жерді білу де жеткілікті
Бұл топтың мүшелері жан-жақты іздеу параметрлерін қолдану арқылы адамдар әдетте өздері іздеп таба алмайтын мәліметті тауып беріп жатады. Оның басты себебі, көп кісі қолда бар құжатты дұрыс оқып, тани алмауы немесе архивтермен жұмыс істеу ережелерін білмеуі мүмкін. Бұдан бөлек, топ мүшелері әлеуметтік желідегі осы мазмұндас өзге де шетелдік топтармен тығыз байланыста. Яғни жауынгерді іздеуге бір емес, бірнеше топтың мүшелері жұмылады. Егер іздеу жұмыстары нәтижесіз болса, топ мүшелері марқұм жауынгердің туыстарына Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің орталық архивіне хат жазып, сұраныс жіберуіне көмектеседі. Көмектеседі дегеніміз, ол мекеме өтінішті тек жауынгердің туыстарынан ғана қабылдайды. Тағы бір айта кетерлігі, егер жауынгердің қаза тапқаны туралы ешқандай ресми құжат жоқ болса, аталған топтың мүшелері іздеу барысында табылған деректерді зерттей отырып, оның соңғы шайқасқан жерін тауып, әлгі солдаттың есімін бауырластар зиратына енгізуге жәрдемдеседі.
Күлән апайдың айтуынша, марқұм жауынгердің кей туыстары аталарының нақты жерленген жерін біліп берулерін талап етеді екен.
– Біз, әдетте, жауынгер қаза тапқан ауылды немесе елді мекенді анықтап береміз. Бір адамдар бұл ақпаратқа қанағаттанбай, нақты қай орында жерленгенін білгісі келеді. Өкінішке қарай, ондай дәлдікке қол жеткізу көп жағдайда мүмкін емес. Өйткені бомба түскенде бірнеше шақырымдық радиустағы әскерлер түгел қырылып қалған ғой. Олардың әрқайсысын бөлек-бөлек жерлеп отыруға ол кезде шама қайда?! Меніңше, атаңның соңғы рет шайқасқан жерін білудің өзі жеткілікті, – дейді ол.
Әлімжаннан Олиможамға айналған
Бір жауынгерді табуға айлап, кейде тіпті жылдап уақыт арнауға тура келеді екен. Неге сонша ұзақ десеңіз, Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің орталық архивіне жазған хатқа кемінде алты айдың ішінде жауап қайтарылады.
– Бұл мекемеге хат жазар алдында солдат туралы мейлінше мол дерек жинауға тырысу керек. Өйткені ондағылар сұраныс хаттағы деректер бойынша ғана іздеу жасайды, өздерінше зерттеу жүргізбейді. Мысалы, Әлімжан Калимов есімді солдатты осы архивтің арқасында таптық. Онда аты Олиможам деп өзгеріп кетіпті. Сонда біз тек қана «Алимжан» деген нұсқа бойынша сұраныс жасатсақ, ол архивтен табылмайтын еді, – дейді Күлән Нұрмұхамбетова.
Осындай қателердің кесірінен іздеу жұмыстары да ұзаққа созылады. Мәселен, «Поиск воинов Казахстана пропавших без вести» тобы мүшелерінің бірі Айга Берназарованың атасы 72 жыл бойы хабарсыз кеткендер тізімінде болған.
– Әкем атамды 55 жыл бойы іздеген. Әжем де сонша жыл зарығып жарын күткен. Ол сонау 1943 жылы жесір қалғанын білмеген ғой… Соғыс кезінде атам Уралбай Шалабаевтың фамилиясы Шалаваев болып қате жазылып кеткен. Ал оны жерлеу кезінде тегі тағы да өзгеріске ұшырап Малаваев болып жазылған. Біз Facebook-тегі осы топтың арқасында атам туралы әрбір түймедей фактіні жинап, ақыры ол кісінің ерлікпен қаза тапқан жерін анықтадық, – деп жазады ол.
Қазақ солдаты Отанына 80 жылдан соң оралды
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде хабар-ошарсыз кеткен қазақстандық жауынгерлердің жерленген орындарын анықтау және олардың есімдерін мәңгі сақтау мақсатында іздеу, мұрағаттық-іздестіру жұмыстарымен жүйелі түрде айналысатын ұйымдардың тағы бірі – «Атамның аманаты» қоғамдық бірлестігі. Ол 2019 жылы құрылған. Бүгінге дейін бұл бірлестікке 6 мыңнан астам өтініш түсіп, іздестіру тобының арқасында 2200-ге жуық қазақстандық сарбаздың жерленген орындары анықталған. Қазақстанның әр аймағында осы ұйымның 140-тан астам волонтері жұмыс істейді.
«Атамның аманатына» жүгініп, хабарсыз кеткен аталарын тауып жатқан жандардың хикаялары қызық. Солардың бірі жасы 80-нен асқан Мәдениет әже әкесі Хамен майданға аттанғанда небәрі 3 жаста екен. Соғысқа кеткелі әкесінен ешқандай хат-хабар келмеген. Іздестіру жұмыстарының нәтижесінде белгілі болғандай, Хамен Жұманұлы Екінші дүниежүзілік соғыста Ржев түбінде болған шайқаста қаза тауыпты. «Пионер» іздестіру тобы қазақ жауынгерінің сүйегін медальоны арқылы анықтаған. Бір жерден табылған үш сарбаздың екеуінің аты-жөні белгілі. Бірі Хамен Жұманұлы болса, екіншісі Төлеубай Жұмабекұлы, бірақ үшінші жауынгердің есімі жұмбақ күйде қалды. Олардың сүйегін елге әкелген соң, Мәдениет әже-ата салтымен әкесін үйіне бір күн түнетіп, үшеуін бөлмей қатар жерледі. Сөйтіп, қазақ солдаты отанына 80 жылдан соң оралып, туған жердің төсінде жай тапты.
Айтпақшы, жуырда Ақмола облысындағы Төңкеріс ауылында осы жерден майданға аттанған 69 адамның есімі қашап жазылған стелла ашылды. Сол жауынгерлердің жеке басын, жерленген жерлерін анықтауда үлкен жұмыс атқарған іздестіру тобының мүшесі Гүлнар Қанафина іздеу процесінде қолданған амалдарын айтып берді:
«Іздестіруді РФ Қорғаныс министрлігі Орталық архивінің «Память народа» және жинақталған деректер банкінің «Мемориал» сайтары арқылы жүргіздім. Сонымен қатар «Уикипедиядағы» мақалалар, Soldat.ru сайтындағы анықтамалықтар және ресейлік іздестіру форумдарындағы ақпараттарды пайдаландым. Іздестіруге қосымша мәліметтердің: әкесінің, атасының аты мен тегі, әйелінің/шешесінің аты-жөні, балаларының бар-жоғы, соғысқа дейінгі қызмет түрі, қай жерде және ол шақырылған кезде және т.б. жоқтығы кедергі келтірді. Үш күнге созылған іздестіру жұмыстары ақыры сәтті аяқталды. Барлығы 14 сарбаздың жерленген жері анықталды, олар Польша, Украина, Беларусь және Ресей аумағындағы бауырластар зиратында жатыр. Қалған адамдарды іздестіру РФ Қорғаныс министрлігі Орталық архивіндегі деректердің жаңартылуына орай жалғасатын болады», – дейді волонтер.
Ботагөз МАРАТҚЫЗЫ