Бірақ шынында елде индустриялық даму үрдісі жақсы қарқынмен жалғасып жатыр. Кәсіпорындар бұрынғыдай ашыла сала дағдармайды, оның өндірісі мен өнімін өткізуі барынша мұқият ойластырылады. Ал ел Президенті бұл іске баса мән-маңыз беріп отыр.
Белгілі экономист ғалым, экономика ғылымдарының докторы Рашит Кареновтың айтуынша, тиімді түзілген индустрияландыру жаңа экономиканың бейнесін сомдайды. Индустрияландыру отандық бизнесмендер мен шетелдік инвесторларға мемлекеттік қолдау құралдарын пайдаланып, Қазақстанда ірі жобаларын жүзеге асыруына жол ашады. Сондықтан бұл тетіктен елдің ешбір билігі бас тартпас еді.
2019 жылы ел тізгінін қолына алған Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның индустриялық, инновациялық әлеуетін арттыруға және оны толыққанды жүзеге асыруға ден қойды. Ел Президентінің ұлттық экономиканы монополия мен олигополиядан арылтуға, яғни әрбір секторды еркін билеп, төстеген олигархтарды заң мен тәртіпке келтіруге бағытталған бастамалары да индустрияландыруға серпін беруді қарастырады. Осының арқасында бизнес алдынан бұрын жабық болып келген жаңа есіктер ашылады. Мемлекеттік қолдау мен қаражаттарды билікке жақын тұлғалар басыбайлы иемденіп, өзге бизнесмендерге «жауған шұғадан ұлтарақ та тимейтін» кер заман келмеске кетуі тиіс.
Жақында өткен әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері жөніндегі кеңейтілген кеңесте Қ.Тоқаев бізге көзбояу емес, «нағыз, шынайы индустрияландыру қажет» деп қадап айтты.
Ал бұдан бұрын, 2019 жылғы 27 наурызда барлық өңірдің әкімі және Үкімет мүшелері қатысқан үлкен жиында еліміздің жаңа Президенті экономикалық дамудың басты тіректері инвестиция, экспорт және индустрияландыру болатынын жариялады. Сондықтан мемлекет пен бизнестің, орталық пен өңірлердің күш-жігері де соған жұмылдырылады. Сонымен бірге Мемлекет басшысы өңірлерде ұзақ билік етуі салдарынан өзін шағын патшадай сезініп кеткен әкімдер іскерлік белсенділікті тежейтін кедергілер мен шектеулер орнатып қойғанын қатаң сынады.
Сорақысы сол, әрбір инвесторды «жалғызым» деп санап, оның өңірде қалуы үшін барлық жағдай жасау орнына әкімқаралар бизнесмендерді жақын және бөтенге бөліп, таңдайтынды шығарған. Президент «әлеуетті инвестор бүгінде қол жайған тіленшінің кейпіне түсірілгеніне», олардың сұранысын жедел әрі конструктивті шешу орнына әкімдіктер бюрократиядан алынбас қамал жасап, шет-шегі жоқ сергелдеңге салатынына наразылығын білдірді. Салдарынан салы суға кетіп, жігері жасыған инвестор өзге елге кетеді. Содан болса керек, кейінгі жылдары Қ.Тоқаев елдегі барлық дерлік аймақ басшысын ауыстырып шықты.
Ел Үкіметі инвесторларға жер алу, инженерлік, коммуникациялық желілерге қосылу, әртүрлі рұқсатты алуда қолғабыс ету және басқа бағыттарда ауқымды жұмыс атқарып жатыр. Әрине, онжылдықтар бойы қордаланған жүйелі, кешенді мәселелер тегіс шешілген жоқ. Бірақ оларды әшкерелеп, жоюға бағытталған іс-қимыл өрістеді.
Осыған жауапты тұлғалардың ісіне серпін беру үшін Мемлекет басшысының тапсырмасымен инвестиция тарту, индустрияны өркендету және сол арқылы шикізаттық емес экспортты дамыту министрлер мен әкімдер қызметінің басты көрсеткішіне айналды. Осы жұмыстары ақсаған, көрсеткіштері кері кеткен өңірлерде соңғы төрт жылда әкімдер жиі ауысқанын аңғаруға болады.
Қ.Тоқаевтың 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында да индустрияландыру мәселесіне айрықша назар аударды. Президенттің пайымдауынша, Қазақстанның алдында тұрған аса маңызды міндет – өнеркәсіптік әлеуетімізді толық пайдалану. Осы саладағы табыстарымызға қарамастан, ішкі нарықтың зор мүмкіндіктерін әлі де толыққанды жүзеге асыра алмай келеміз. Ұлттық экономиканың стратегиялық қуатын арттыру үшін тез арада қайта өңдеу ісінің жаңа салаларын дамыту қажет. Бұл қара және түсті металлургия, мұнай химиясы, көлік құрастыру және машина жасау, құрылыс материалдары мен азық-түлік өндіру және басқа да салаларды қамтиды.
Сол себепті Мемлекет басшысы сапалық тұрғыдан мүлде жаңа ұлттық индус-трияны дамыту үшін жаңғыртылған заңнамалық тұғыр құруды тапсырды. VI және VII шақырылымдағы Парламент бұл тапсырманы тап-тұйнақтай, тыңғылықты орындап шықты. Енді ел Үкіметі мен әкімдер соның негізінде елді индустрияландыру, шетелдік инвесторларды тарту бағытында жұмыс жүргізу үстінде.
Мысалы, сол депутаттық корпус ел тарихында тұңғыш рет «Өнеркәсіп саясаты туралы» заңын қабылдап, өңдеу өнеркәсібін дамытудың қағидаттарын, мақсат, міндеттерін белгілеп берді. Бұған дейін өнеркәсіпті реттеу және оған қолдау көрсету мәселелері түрлі заңнамалық актіде көрініс тапқан еді. Бірақ ортақ мақсат көрсетілмеген, саясат пен шаралардың арасында өзара байланыс жоқ болатын. Үкіметтен өнеркәсіпке қолдау көрсетудің нақты шараларын әлі жетілдіру талап етіледі. Бұл тұрғыда жүйелі әрі біртұтас ұстаным болғаны жөн. Әйтпесе, соның салдарынан сансыз көп жобаға ел қаржысын босқа ысырап ете бермек. Мұнда да салмақты жұмыс жүргізілуде. Әр жоба Үкіметтегі Инвестициялық штабта, Инвестициялық ахуалды жақсарту кеңесінде қаралады, инвесторға көмектесу және қолдаудың жөн-жобасы түзіледі.
Президент стратегиялық жобалар үшін заттай грантты, қаржыландыру жеңілдігін, жекелей кепілдікті, экспорттық қолдау тәсілдерін топтап ұсынуды жүктеді. Инвесторлар қаржылық шығынының бір бөлігін салық төлеуден босату арқылы өтей алатын болады.
Дамуға бағыт сыйлаған карта
Қазақстанның жаңғыртылған Индустрияландыру картасында бүгінде 300-ден астам салмақты жоба бар. Бірақ оның жартысы – 5 өңірдің ғана еншісінде. Демек, өзге өңірлер осы бағыттағы қозғалысына, іс-қимылына қарқын қосқаны маңызды.
Бұрынғы Индустриялық-инновациялық дамыту мемлекеттік бағдарламасының күші жойылды. Тиісінше, Қазақстан Индустрияландырудың үшінші бесжылдығын аяқсыз қалдырды. Қазір елдің индустриялық дамуы Индустрияландыру картасы аясында жүзеге асып жатыр. Ол мемлекеттік қолдауды біршама жүйеге түсірді, жобалардың орта жолда қалмай, толыққанды іске асырылуы үшін барлық деңгейдегі биліктің жауапкершілігін арттырды.
Үкімет Индустрияландыру картасын ұдайы жаңартып тұрады. 2023 жылғы қаңтардағы соңғы нұсқасына 339 жоба кірді. Оның ішінде аса ірі 15 жоба бар. Олардың іске асырылуына нақты министрліктер, «Самұрық-Қазына» қоры немесе даму институттары жауапты.
Мұның сыртында Өңірлік индустрияландыру карталары жалпы саны 324 жобадан тұрады. Бұл жобаларды ел игілігіне айналдыру – әкімдердің негізгі міндеті. Карталардағы жобалардың соңғысы 2029 жылы іске қосылады.
Аса ірі жобалар арасында, әсіресе пайдалы қазбаларды өндіруге, металлургия саласына қатыстылары менмұндалайды. Атап айтқанда, Ақмола облысында алтын өндіретін RG Gold жылына 5 миллион тонна өнім шығаратын тау-гидрометаллургиялық кешен салып шықты. Қызылорда облысында картаға Шалқия қорғасын, мырыш кен орнында жылына 4 миллион руда өңдейтін тау-кен байыту комбинатының жобасы енді. Оны «Тау-Кен Самұрық» ұлттық компаниясы тұрғызып жатыр. Абай облысындағы Айдарлы кен орнында да тау-кен байыту комбинаты бой көтереді. Қарағанды облысында кешенді құймалар зауытының құрылысы қолға алыныпты. Өңірде «АрселорМиттал Теміртау» кәсіпорнының өнім өндірісін кеңейту де жоспарланған. Павлодар облысында EkibastuzFerroAlloys ферроқорытпа зауытын салу жобасы іске асырылды.
Топ-15 тізіміне мұнай химиясына қатысты 4 жоба қосылды. Оның ішінде Атырау облысында Kazakhstan Petrochemical Industries Inc. кешені іске қосылды. Осы облыста 2025 жылы KLPE компаниясы полиэтилен кәсіпорнын қолданысқа беруді жоспарлаған. Мұның сыртында Almex Polymer полипропилен зауыты жобасын Шымкентте салуға кіріскен. Батыс Қазақстан облысында Zhaik Petroleum Ltd компаниясы метанол шығаратын кешен ашады. Осылайша, Қазақстанда тұтас мұнай-химия өнеркәсібі жаңаша дами бастамақ.
Еліміздегі химиялық өнеркәсіп саласындағы 4 үлкен зауыттың үшеуі фосфаттар мен кальцийлендірілген содаға бай Жамбыл облысында іске қосылмақ. Бұлар – «Қазфосфат», Qazaq-Soda және «ЕвроХим-Удобрения» кәсіпорындары. Тағы бір жобаның – «АралСоданың» кальцийлендірілген сода жасайтын зауытының құрылысы Қызылорда облысында жүргізіледі.
Индустрияландырудың көп жобасы ауыл шаруашылығы мен тамақ өнеркәсібіне қатысты: оның тізімінде 104 жоба бар. Металл емес өнімдер, құрылыс материалы саласында 42 жоба жүзеге асырылып жатыр.
Өңірлер арасында 5 облыстың шоқтығы биік: Индустрияландыру картасы жобаларының 50 пайызы солардың еншісінде. Тарата айтсақ, бұлар – Жамбыл (38 жоба), Қызылорда және Ақмола (34 жобадан), Павлодар (32) және Қарағанды (31) облыстары.
Отандық өнеркәсіптегі жаңа бағыт
Қазақстандағы индустрияландыру артық айғай-шу, салтанатты рәсімдерсіз-ақ жөнімен жалғасты. Күні кеше Kazakhstan Machinery Fair 2023 машина жасау және металл өңдеу көрмесінде Қазақстанның енді жедел жәрдем машиналарын құрастыратыны анықталды.
Көрмеге қойылған отандық өнімдерден белгілі болғандай, елімізде ауыл шаруашылығы техникалары, жүк және арнайы техникалар, металл өңдеуге арналған станоктар мен құрылғылар жасалады екен. Дәнекерлеу жабдықтары мен ілеспе материалдардың, байланыс құралдарының, оптикалық аспаптардың соңғы үлгілерін шығару жолға қойылыпты. Сондай-ақ қазақстандық бизнес робототехниканы, өнеркәсіптік 3D басып шығаруды игерген. Өндірісті автоматтандырып, инжиниринг элементтерін енгізуде.
Үкімет басшылығына Қазақстанда Hyundai Staria үлгісінде шығарылған медициналық жедел жәрдем көлігі таныстырылды. Ол қуатты қозғалтқышпен және әлемдегі жетекші өндірушілердің заманауи жабдықтарымен қамтылған. Салоны кең болғанымен, көлік халық тығыз орналасқан аудандар мен тар аулаларда еркін қозғала алатын көрінеді.
Көрмеге «Қостанай трактор зауыты» ЖШС құрастыратын Кировец К-742 тракторы, Lovol и Deutz Fahr тракторлары, сондай-ақ «Агромашхолдинг KZ» АҚ-ның Essil комбайндары, «СемАЗ» ЖШС-ның Jinma тракторы және басқа ауыл шаруашылығы техникасының әртүрлі үлгісі қойылды. Қазақстанда өрт сөндіру көліктерін жасау басталыпты.
Өз кезегінде Премьер Ә.Смайылов мемлекеттің отандық машина жасау саласын одан ары дамыту үшін тиісті қолдау шараларын жалғастыратынын баса айтты. Соның ішінде жаңа технопарктер құруға, қаржыландырудың қолжетімділігін кеңейтуге, жергілікті қамтуды арттыруды ынталандыруға және кооперациялық байланыстарды нығайтуға, кәсіпкерлікті қолдаудың өзге қажетті шараларын қабылдауға басымдық берілетін болады.
2023 жылы өңдеу өнеркәсібінде, өндірісті жаңғырту саласында инвестициялық жобаларды жеңілдікпен қаржыландыруға Қазақстан даму банкі мен Өнеркәсіпті дамыту қоры желісі бойынша 500 миллиард теңге арна тартты. Бүгінде 200 млрд теңгеден астам сомаға жобалар мақұлданыпты. Мемлекет алда бұл қаржыландыруды екі есе арттырып, 1 триллион теңгеге жеткізуді жоспарлап отыр. Бұл да индустрияландыруға қуатты қолдау болмақ.
Тәуелсіздік жылдарында республика 410 миллиард доллардан астам тікелей шетелдік инвестиция тартты. Бірақ оның көп бөлігі шетелге кері әкетілгені құпия емес. Сондықтан Президент тапсырмасымен, капиталдың заңсыз сыртқа ағып кетуіне тосқауыл қою шаралары қабылданды. Үкіметке 2029 жылға дейін тағы 150 млрд доллар инвестиция тарту стратегиялық міндеті жүктелді. Индустрияландыруға, ғылым мен технологияларға, пайдалы қазбаларды шикізат түрінде арзанға сатпай, жете өңдеуге құрылған жаңа, әртараптандырылған экономика Қазақстанның жаһандық дағдарыстарға төзімділігін арттырып, азат қазақ елінің күн сөнгенше мәңгі тұруына сүбелі үлесін қоспақ.
Айхан ШӘРІП