Медицина саласындағы терминологияның ауқымы кең. Дереккөздерге жүгінсек, онда 200-500 мыңға дейін термин бар. Бұл басқа ғылым салаларымен салыстырғанда өте көп. Оның ішінде медицинаның 200-ден астам саласы болса, олардың өзінің жеке терминдері бар. Соңғы он шақты жыл ішінде ашылған жаңалықтарға байланысты ғылыми ұғымдар саны да күрт көбейген.
Мұхамбедия Ахметов: Медицинаның «тілін» де емдеу керек...

Осы ғылымды қазақшалауға атсалысып жүрген, өзі бірнеше сөздік әзірлеген медицина ғылымдарының кандидаты, профессор Мұхамбедия Ахметовпен пікірлесіп, қазіргі медицина ғылымының терминдерін аудару және саладағы ұғымдарды қазақшалау мәселесі жөнінде ойын білген едік. 

– Мұхамбедия Ахметтөреұлы, ме­дициналық терминдерді қазақшалаумен көп жылдан бері айналысып келе жа­тырсыз. Осы саладағы терминдерді аудару жұмысы қай деңгейге жетті? Аударылмаған терминдер әлі көп пе? 

– Жалпы термин мәселесі кез келген мемлекетте кез келген ұлтта жүздеген жылдар бойы дау-дамаймен келе жатқан проблема. Ғылыми терминдердің қалып­тасқан латын, ағылшын, орыс тілдерінің өзінде де кейбір жарыспалы атаулар қоса жүр. Соларды сапасыз қылып аударып жатқан жайымыз бар. Медицинаны жетік білгенімен, қазақ тілінің заңды­лықтарын онша білмейтін маман, күн­делікті ауызекі тілдегі қарабайыр сөздерді терминге зорлап жапсырады. Яғни қойдың қозысын ешкіге апарып теліген секілді. Сол ешкінің көзден таса жатып қалған лағын іздегіміз келмейді. Нәти­жесінде, қозы да – өгей, лақ та – өгей.

Бір журналист теледидардан «сырқатты науқасынан айықтыру үшін ота жасалды» деп хабар ай­тып тұр. Сол тіл біледі деген мамандарымыз ауру не ауыру не, ауырсыну не екенін ажы­ратпай айта салады. 

Ауру – болезнь, ауыру – заболеть, ауырсыну – чувствовать боль. Қазақ тіліндегі ауру, дерт, ке­сел, қасте, сырқат дегендер «болезнь» сөзінің экви­ва­лен­ті. Орыстың «ос­­трое заболе­ва­ние» деген «аурудың» және «ауырып қалудың» қарқындылығын, ауқым­дылығын, үдемелігін бейнелейді. Біздің қазағымыз бүгінде орыстың «болезнь» мен «больной» сөздерін ажыратпайтын болды. Мысалы «алтыншы палатада ауру жатыр» дей салады. Сонда ол жерде бронхит, гастрит, геморрой яғни «бо­лезнь» жатыр ма? «Больной человек» де­геніміз науқас. Хиругті оташы дей салдық. Отау, отап тастау немесе өздігінен оталып қалу деген процестер бар, орыс­шасы «ампутация», «ампутировать», «ампу­тироваться», демек шығыңқы мү­шені шорт кесіп отап тастау немесе оның шорт үзіліп оталып қалуы. Хи­рургтің емі тек отап тастау ғана емес. Ол тіледі, тігеді, орнына салады, жапсырады, жамайды, жалғайды т.с.с. терминдердің экви­ва­лентін іздегенде ең дұрысы – ғылыми лексиканың негізін құрайтын латын, грек тіліндегі төркін сөздің тура мәні табылса тікелей қазақшаға аудару керек. 

Мысалы «жіті ауру» дегенді құлағы қабылдай алмай «қатты ауру» деп ұсынғандар «қатты ауырсыну» сезімімен шатастырып жүр.

Ауру – атау сөз, ауыру – объективті процесс, ауырсыну – субъективтік сезім. Ғылыми лексикамызда осылардың ара­жігін ажыратып қолданбасақ, меди­циналық ұғымдар шатасады. Денсаулық кодексінің жобасын талқылау барысында «жіті ауру» (острое заболевание) деген ұғымды «қатты ауыру» деп атап, айы­рылғысы келмей отырған аудармашылар бар. Сол аудармашылар 1979 жылы, яғни 40 жыл бұрын шыққан 10 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне» үңілді ме екен? Сондағы «аурудың жіті және жі­тілеу ағымы» деген сөзді көрмеді ме екен?!

Медицинада ауруға қатысты «мол­ниеносный, острый, подострый, за­тяж­ный, вялотекущий, рецидивирующий, латентный, хронический» деген толып жатқан терминдік сипаттағы анықтауыш сөздер бар. Осыларды жіктеп, жіліктеп түсініп барып қазақшалау үшін филолог аудармашыларға ең болмағанда фельд­шерлік деңгейге жетер білім керек. 

Саланы бір жүйеге келтіруде мағы­налық жағынан ұқсас синонимдерге байланысты екі міндетті шешу керек. Біріншіден, бұл терминдер синоним бола ма, әлде түрлі мағына беріп тұр ма? Осыны анықтау қажет. Оған ғылыми анықтамасы немесе нақты сипаттамасы көмектеседі. Екіншіден, синонимдердің ішінен ең нақтысын және дұрысын таңдау қажет. Терминді дәл таңдау үшін сөзді білікті ғалымдар ұжымының тал­қылауынан өткізген жөн. Медициналық терминологияны нормаға келтіру және жүйелеу жұмысына медициналық бе­йіндегі мамандармен қатар филологтар да белсене қатысуы керек.

– Аудармада аса оңтайлы шықпаған сөздер кездесе ме? Мысалы «наркоман­ның» қазақшасы нашақор емес, нашақор дегеніміз наша шегетін адам, ал есірткіні екпе түрінде салатындарды қалай атай­мыз?» деген сұрақты жиі естиміз. Осы туралы не айтасыз? 

– Терминдердің тереңіне үңіліп із­ден­бегендіктің кесірінен бір кезде «нар­ко­ман» дегенді нашақор деп аударып жі­берді. Наша (анаша) – толып жатқан есірт­кінің бір түрі ғана. Нашақор деп тек на­ша шегуге әуестеніп кеткен адамды ай­тады. Сол нашаны әр жерде әртүрлі атай­ды. Мысалы, марихуана, план, ана­ша, харас, хусу, гашиш, ал дерттің ха­лық­аралық атауы – гашишемания. Одан бас­­қа да кокаиномания, героиномания, бар­битуромания, морфинизм деген диаг­ноздар бар. Осылардың әрқайсысы, өзіне тән белгілері бар жеке-жеке дерт. Бірақ ор­тақ атауы – наркомания. Жалпы, есірт­­кіге әуестеніп кеткен адамды бая­ғы­дан бәңші (бәңгі) дейді, яғни нар­ко­ман. Біз диагноз қойғанда апиыншы адамды нашақор дей алмаймыз, себебі біреуі апиын қабылдайды, екіншісі наша шегеді. 

Соңғы кезде мынадай бір үрдіс белең алып бара жатыр. Қазақ тіліндегі оқу-әдістемелік құрал жазып ұпай жинауға кірістік. Құдды бір «тың игеру» кезіндегі келімсектер жер жыртуға кіріскен сияқ­ты. Қазақ тілін тілім-тілім қылып орыс­шадан аударған оқулықтар шығып жа­тыр. Дәрігер-ғалымдардың көбісі өз са­ласынан қазақша оқулық жазып заман талабына сай болғысы келеді. Сол автор­лардың арасында қазақ тілінің грамма­тикасы түгіл, тойда қазақша тост-тілегін жатық айта алмайтындар бар, тіпті іштей ана тілін менсінбейтін қазақтар аударма­шы жалдап қазақша оқулық жаза бас­тады. Аудармашының пайдаланатыны – терминологиялық сөздіктер. Әр термин ғылыми тілдің кірпіші іспеттес. Кірпіш­терді киюластырып, байлап қалауды білмесе үй салып несі бар? «Көтере ал­майтын шоқпарды белге байлап» тілімізді тендерге салуға болмайды.

– Медицина саласындағы термин жасаушылар мен оқулық жазып жатқан оқытушы-ғалымдар арасында байланыс бар ма? Жаңадан жасалған термин оқулыққа енгізілсе, оның орнығуы да тезірек болмай ма?

– Кез келген ұлттың тілі — сол ұлттың Ұлттық кодындағы ең маңызды құрам­бөлік материалдың бірі. Мен тіл маманы емеспін. Дәрігермін. Медицина қызмет­керлерінің емдік шара жүргізу үшін қол­данатын негізгі үш қаруы бар. «Бірінші­сі – сөз, екіншісі – емдік шөп, үшіншісі – кан­дауыр», – депті, ерте заманның ғұ­ла­масы. Сөз, тіл, сөйлесу – адамның адам бо­лып қалыптасуы үшін ең маңыз­ды, ше­шуші фактор. Сөз – сөйлем құрау үшін қажетті «құрылыс материалы». Әр­бір сөз­дің мәнін, ретін байыптап, орынды қол­данбаған адам сөйлемді дұрыс құрай алмайды.

Сөздің қадірін білетін, әңгімесі жүйе­лі адамның аузынан шыққан әсерлі лебіз кө­кірегіңе сәуле құйып, жан-дүниеңді рух­тандырып, қанаттандырады. Демек, сөй­леу – күрделі психофизиологиялық про­цесс. Айтпағым, тіл тек тілші маман­дардың «жекеменшігі» емес! Тілді дамы­туға қоғам мүшелері түгел атсалысуға міндетті. Себебі ешбір шаруа, ешқандай шара тілдің қа­тысуынсыз жүзеге аспайды. Белгілі линг­вист Фердинанд де Соссюр «Тіл – сөй­леудің құралы һәм нәтижесі» деген екен. 

Дәрігердің әртүрлі емшара жасауымен қоса сөз мәдениеті, тіл шеберлігі жетік болуы керек. Өз мамандығын қадірлей­тін дәрігердің ең бірінші қаруы – тіл! Көңілі пәс, көзінде жас, жаны жаралы болып шипа іздеп келген адамды сауық­тыра­тын – ең бірінші сол құдіретті тіл. 

Медициналық оқу орындарындағы қазақша оқулықтардың тілі нашар болғандықтан студенттердің көбі ғылыми ұғымдарды түбегейлі түсіне алмайды. Өзі толық түсінбеген нәрсені өзгеге ертең қалай түсіндірмек? Қазақ мектебін бітірген, қазақ тілін біледі-ау деген дә­рігердің өзі тілдік норманы сақтамайды. Қазақ тілінің лингвистикалық нормасын белден басып жүре беретін болдық. Орыс тілінде оқығандар «Мұның не?» десең, «Мен орысша оқығанмын» деп ақталады. Солар тойда тілек айтуға ғана жететін қазақша сөздік қорымен медицина са­ласынан оқулық жазады. Орыс тілінде жазайын десе, орыстілді мамандар ол мәселені баяғыда кітап етіп, оқулық, оқу құралы етіп жазып, әбден сөлін сорып, нәтижесін көрсетіп қойған. Олардан көшіріп алу – ұрлық, плагиат. Не істеген жөн? Қарманып көрсе, медицина саласында игерілмеген тың – қазақ тілі бар екен... Содан майлы шелпекті кайтсе де қарпып қалу керек. Лауазымға, кезекте тұрған доцент, профессор атағына қол жеткізу үшін кітап шығаратын даңғыл жол тапқандай болады. Сөйтіп, «қазақ­шаға көшіп жатырмыз» дегенді ұран етіп, ұпай жинайды. Оған зор дайындықтың қажет екенін, қазақ тілінде бұрын-соңды шыққан кітаптарды мұқият зерделеуді, ең әуелі қазақ тілінің грамматикалық-синтаксистік нормаларын білу керектігін мүлде ойламайды. Шатпақ тілмен, орыс­шадан калька аударма жасап, жазып шы­ғады. Емле қатесін айтпағанда, сти­листикалық-грамматикалық мазмұнын көп жағдайда түсіну қиын. Мағынасы кереғар, түсіндірмесі теріс сөйлемдер өріп жүреді. Мұндай оқулықтан білім ал­ған дәрігердің кәсіби өресі қандай болмақ? Ана тілі, ұлттық тілі бұзылған дәрігердің емі де жартыкеш болады.

– Кейбір аудармашылар терминнің орысша айтылуында қалдыруды ұсынады. «Өйткені ол қолданыста, адамдар үйреніп қалған» деген уәж айтады. Сонымен қатар термин мәнін барынша қазақша беру үшін тікелей латын, грек, ағылшын тілдерінен аударған дұрыс деген пікірді өзіңіз де айтып өттіңіз. Сонымен қатар 1930 жылдары жасалған аударма сөздерді пайдалануға болмас па екен?

– Ғалымдар арасындағы кейбір әсіреұлтшыл, әсірепатриоттарымыз термин сөздерді түгел қазақшалайық, ойдан шығарып жаңа сөз қосып, тілімізді байытайық деп қия тартады. Қазақи неологизмдерді қолданысқа енгізу – тілді байытудың, әлбетте, бір тәсілі екеніне дау жоқ. Біздің медицина саласында әлемдік санаға сіңіп, әмбеге түсінікті болып кеткен терминдер бар. Солардың бәрін бір күнде қазақшалаған болып лап еткізсек, онсыз да бір-бірін қазақша түсінуден қалып бара жатқан қазақтар, тілі түгіл миы шатасып, нейролингвистика мен психолингвистиканың мамандары зерттеуге алатын, эксперименттік ұлтқа айналып кетпесіне кім кепіл?! Ғылыми терминдер қатарына орыс тілі арқылы енген, міндетті түрде тәржімалауды қа­жет етіп тұрған және өз тілімізде әдемі эквиваленті бар терминдер толып жатыр. Тіл де тірі организм секілді дамып, ө­з­геріске ұшырап отырады. Бізде кей мамандарымыз терминдерді орыс тілін­дегі нұсқасынан тіке аудара салады.

Ал сол орыстың бүгінгі ғылыми ті­лінде де, әдеби тілінде де шатасулар же­тіп-ар­тылады. Шатасқан тілді шалақазақ аудар­ғанда шатпақ тіл туады. Қазақ ті­лінде мың жарымнан астам жаңа сөз туын­датқан әйгілі тіл білгірі, аудармашы Ісләм Жа­рылғапов орыстың «пере­вод­чик» деген сөзі «аудармашы», «тәржі­машы» жасай­тын мехнаттың мағынасын бере алмай­тынын, оның орнына «рет­ворец» сөзі дәл келетінін айтып, кезінде ұсыныс жасапты. Осы тұста айтпағым, аудармашылар орыс сөйлеміне сөзбе-сөз байланып қалған «переводчик» емес «творец» болуы керек. Мен тіл маманы емеспін, қайталап ай­тамын, сондықтан қазақи атауларды бірізділендіру сала­сында тер төгіп жүрген филолог-тер­минолог ғалымдармен ақыл­даса жүріп, медицина терминдерін тер­мелегенімнің отыз жылдық нәтижесі ретінде 40 баспа табақ «Орысша-қазақша сөздік», 60 баспа табақ «Русско-казахско-английс­кий медицинский словарь», 19 мамандық бойынша «Русско-казахский разго­ворник для врачей» тілдескіш құ­растырып шығардым, демек менің «жан­айқайым» «құр айқай» емес.

Мысалы, телеарналарда медицина тақырыбына арналған бағдарламалар бар. Осы саланың табиғатын жетік біл­мейтін көпшілік кейде хабар жүргізушісі мен дәрігер арасындағы әңгіменің не жайында екенін толық түсіне алмай қалады. Көптеген дәрігерлердің қазақ­шасы жетісіп тұрмағанын білесіздер. Тыңдап отырып қарадай қысыласың. Сол «Денсаулық» хабарын жүргізетін журналистердің, тіл мамандарының өзі медициналық сөздіктерді қарап ізден­бейді. Әртүрлі аурулардың, емша­ралардың, емдік тәсілдердің атауларын ойына келген қазақшасымен долбарлап, тәржімалап айта береді. 

– Медицина терминдерін әзірлеуші­лер, терминге балама ұсынушы жандар көп. Осының оңтайлы нұсқасын термин қалыптастырушылардың ортақ қабылдау, бірауыздан бітімге келіп бір термин ұсыну тәжірибесі бар ма? 

– Қазіргі қазақ терминологиясындағы басты проблеманың бірі – термин қол­данудағы бірізділіктің сақталмауы. Айтпағым, терминологиялық бірізділік бір күнде қалыптаса салмайды. Қазіргі жағдайымызда тілді де емдеу керек. Латын, грек терминдеріне орыс жалғау-жұрнақтары қосылып пайда болған сөз­дерді қазақшаға бейімдегенде олардың этимологиялық түбіріне үңілу қажет. Мысалы, «ревматический» дегенді «рев­матикалық» деп жазу қате, себебі түбірі «ревматизм», демек «ревматизмдік» болу керек, мысалы «теоретический» дегенді «теоретикалық» демейміз ғой. Өкінішке қарай, антиревматикалық, функцио­нал­дық, индустриалдық, фолликулярлық, ал­веолярлық, лейкоцитарлық, бакте­риал­дық, бронхоэктатикалық, липоли­тикалық деген сияқты терминдердің төркініне үңілмей, осындай қателерді оқи-оқи – көрмейтін, ести-ести – саң­құлақ болып алдық. Қазақша меди­ци­налық сөздіктерді ашып, алфавит бойын­ша «А»-дан бастап «аборт» деген терминге үңіліп көрейікші. Аборттың қазақшасы түсік деп берілген. Латынша abortus – процесс «прерывания беременности», ал түсік – недоносок (преждевременно рож­денный плод), сондықтан аборт – түсік түсу, түсік тастау болу керек (егер өздігінен болса) немесе түсік түсіру, түсік тастату болу керек еді (егер әдейі жасал­ған болса). Медициналық сөздіктерден «неполный аборт» – «толықсыз түсік», «не состоявщийся аборт» – «кешікті түсік» деп аударғанды көргенде бұл қандай қазақша болды екен дейсің. Ал «криминальный аборт» – қылмысты түсік деп жазылып жүр, кейбір сөздікте ас­тыртын түсік деп берілген. «У вас угро­жающий аборт» дегенді қазаққа айту үшін біздің медициналық сөздіктерге сүйенсеңіз – «сізде қауіпті түсік бар» деп іштегі ұрықты қылмыскерге теңеп сақау қазақша шығарған болар едіңіз. Дұрысы – сізде түсік түсу қаупі бар деу керек қой. Бұл, тек қана аборттың айналасынан алынған бірер мысал. Осы сияқты қателіктер қазақша медициналық сөздіктерде толып жүр.

– Әңгімеңізге рақмет. Игі бастама­ларыңызға сәттілік тілейміз!

Сұхбаттасқан 

Жәнібек АМАНГЕЛДІ