Алайда бұл қауіпті дерт – деменцияның анық симптомы екенін біле жүргеніміз жөн. Деменция қалай басталады, қариялардың қандай қылықтарына сақ қарау керек, одан сақтанудың нендей жолдары бар – бұл туралы біз жиырма жылдық тәжірибесі бар невролог-дәрігер Зәуреш Ахметжановадан сұрадық.
Тістің саулығы – мидың саулығы
– Зәуреш Бауыржанқызы, әуелі деменция мен Альцгеймер ауруларының бір-бірінен айырмашылығын айтып беріңізші. Көбіміз оларды шатастырып жатамыз...
– Деменция – бұл күрделі синдром. Ол әртүрлі ауру тудырған ми қызметіндегі ауыр бұзылыстардан пайда болады. Соның кесірінен есте сақтау, зейін қою, кеңістікте бағдарлану қабілеттері бұзылады, өз басын өзі алып жүру дағдылары жоғалады, алаңғасар бола бастайды. Альцгеймер ауруы соның ішіне кіріп кетеді, яғни бұл – деменцияны өршітетін неврологиялық дерт. Деменцияның 70 пайызында адамдар осы Альцгеймерге шалдығады. Екеуінің аты қатар аталатыны да сондықтан.
– Бұл аурулар неден пайда болады? Тұқым қуалай ма? Ондай науқастардың миында қандай өзгерістер басталады?
– Иә, генетикалық бейімділік үлкен рөлге ие: яғни егер туыстарыңыздың бірі Альцгеймермен ауыратын болса, демек сізде осы ауруға шалдығу ықтималдығы жоғары. Деменцияға әкеліп соғатын бірқатар ауру бар: мысалы, олардың арасында ең жиі кездесетіні – артериялық гипертония, яғни жоғары қан қысымы, қант диабеті, семіздік және гиперхолестеринемия, яғни қан құрамында холестериннің жоғары болуы. Сондай-ақ ішімдікке тәуелді кісілерде де деменцияның басталу қаупі көп. Басынан қатты жарақат алған адамдардың да қартайғанда деменцияға шалдығу ықтималдығы жоғары келеді.
Ал деменция кезінде мидағы өзгерістерге келсек, ми тіндерінің дегенерациясы болады. Оның ішінде жүйке жасушалары өледі, нейрондар арасында бета-амилоид деп аталатын патологиялық ақуыз жинала бастайды, осыдан мида қабыну процесі басталады. Әлгі бета-амилоидтар кесірінен нейрондар арасындағы байланыс бұзылып, адамның есте сақтау, ойлау қабілеттері төмендейді.
Енді мына қызықты қараңыз: тіс аурулары жоғарыда біз айтқан нейроқабыну процесінің басталуына ықпал ете алады, өйткені ол ағзада жүйелік қабынуды тудырады. Бұл – өз кезегінде когнитивті функциялардың нашарлауына әкеліп соғатын фактор. Сондықтан тістің саулығы – егде жастағы мидың саулығы. Өкінішке қарай, ата-әжелердің көбі тіс саулығына онша мән бермейді, жас кезінен бастап тісжегі, периодонтит, парадонтозбен күреспейді, ал мұның бәрі – қабыну.
Сау адамның сөздік қоры азаймайды
– Альцгеймердің алғашқы белгілері қандай? Көп адам байқап, бірақ көз жұмып қарайтын қандай симптомдардан қорқу керек? Оған шалдыққан адам не сезінеді? Оқырманға түсінікті болу үшін қарапайым мысалдармен сипаттап беріңізші...
– Деменцияның белгілеріне қарай, ауруды алты кезеңге бөлеміз. Бірінші кезеңде ауру белгілері білінбейді, оны тек арнайы тест арқылы анықтауға болады. Екінші кезеңде есте сақтау қабілеті бұзылып, адамға бағдар (ориентация) жасау қиын болуы мүмкін. Бірінші кезең мен екінші кезең арасындағы уақыт 7 жылға созылуы мүмкін. Үшінші кезеңде Альцгеймер ауруын нақты анықтауға болады. Бұл кезеңде адам күнделікті қозғалыс үшін біреудің көмегін қажет етеді. Төртінші кезеңде науқастың жалғыз жүруі қауіпті, адасып кетуі мүмкін, сондықтан оны назардан тыс қалдырмау керек. Бұл кезең 1 жарым жылға созылады. Бесінші кезеңде есте сақтау қабілетінен айырылып, жақындары мен өткенін ұмытады. Біреудің көмегімен ғана тамақтанып, жуына алатын болады. Алтыншы кезеңде науқас мүлдем ештеңе түсінбейді, қайда жүргенін білмей, қауқарсыз болып қалады.
Бастапқы кезеңдерде науқастың ұмытшақ болып кеткенін байқаймыз. Мысалы, көзілдірігі басында болып, бірақ үйдің бәрін қопарып, көзілдірігін іздейді. Тағы бір назар аударарлық мәселе – балаларының, немерелерінің атын ұмытып қалатынды шығарады, сөздік қоры азаяды, «тілімнің ұшында тұр, қалай еді әлгі» деп кейбір сөздерді есіне түсіре алмайды. Өкінішке қарай, көп адам бұған мән бермей, қарт адамдар үшін қалыпты нәрсе шығар деп ойлайды. Ол дұрыс емес. Сөздік қор жас қосқан сайын азаймауы керек. Біз өмір бойы тәжірибе аламыз, сау адамда сөздік қор азаймайды, керісінше арта түседі. Сондықтан қарт жақыныңызда осы белгілерді байқай сала, дереу дәрігерге апарыңыз. Ол бәлкім деменция болып шықпаса да, басқа бір дерттің белгісі болуы мүмкін: қандай жағдайда да, сөзді ұмытып қалу – дабыл қағуға тұрарлық проблема.
Өз тәжірибемнен бір мысал айтайын. Бірде алдыма аптығып бір кісі келді. «Күнде қолданып жүрген Kaspi қосымшасын бір демде қалай пайдалануды ұмытып қалдым. Содан өзім де қорқып кеттім» дейді. Басқа қандай да бір шағымдары бар-жоғын сұрап едім, бастапқыда басын шайқады. Соңғы 1-2 жылда отбасында қандай өзгерістер болғанын тәптіштеп сұрап едім, сонда ғана кейбір жайттарды есіне түсіре бастады: сөйтсе дайындаған тамағына қатысты соңғы екі жылда күйеуі мен баласы үнемі ескерту айтып келген екен, біресе тамағының тұзы жоқ, біресе тұзы көп, біресе дәмсіз, біресе күйіп кетеді. Осыдан-ақ адамда алаңғасарлық пайда болғанын, күнделікті істеп жүрген іс-әрекетінен жаңыла бастағанын байқауға болады.
Альцгеймерге шалдыққан науқастардың көбі далаға, көшеге шығуға қорқады, жолды шатастырып алып, адасып кетемін дейді. Себебі миындағы кеңістікті бағдарлау дұрыс жұмыс істеп жатқан жоқ, нейрондардың арасындағы байланыс бұзылғандықтан, атрофиялық процестер басталды.
Тағы бір белгі – науқас бірте-бірте жеке гигиенасына көңіл бөлуді қояды, жуынбайды. Альцгеймерге шалдыққан жалғызбасты қарттардың үйіне барғанда, есіктен кіре сала жағымсыз иісті байқайсың. Сосын олар үйіне қоқыс жинайды. Олардан «босаған құтыларды, қалбырларды не істейсің?» деп сұрасаң, «маған керек» деп жауап береді. Одан бөлек, «Альцгеймерлік таңғалу» деген де белгі бар, науқастарға не айтсаң да таңғала береді.
– Бағана сіз деменцияның алғашқы белгілерін тест арқылы анықтауға болады дедіңіз. Ол қандай тест?
– MOCA тест – деменцияны анықтаудың ең қарапайым жолы. Онда сандарды ретімен орналастыру, тізбектерді қосу, қарапайым арифметикалық амалдарды орындау, әртүрлі фигураның суретін салу, берілген уақытты сағат түрінде суретін салу деген секілді тапсырмалар беріледі. Деменцияға шалдыққан кісілер сол қарапайым тапсырмаларды орындай алмайды. Бірде алдыма бір келіншек өз анасын алып келді. 1, 2 , 3 деген секілді цифрлар мен әріптерді алфавит бойынша қосып шыға алмады. Былай қарасаң, балалардың ойыны сияқты, бірақ соны орындап шығуға 5 минут ойланды, ақыры дұрыс жасай алмады. «Оннан он минут кетті» дегенді сағат түрінде салып шығыңызшы деп едім, оған он минут ойланды. Терледі. Ақыры ашуланып, «мен істемеймін» деп қаламды тастай салды. Адам өз басында қандай да бір өзгерістер болып жатқанын түсінген кезде осылай ашуланады, оны мойындау оңай емес. Тағы бірде үстіне әдемі костюм-шалбар киген 72 жастағы қария келді алдыма, жас кезінде үлкен лауазымда болған адам екен. Сөз арасында «100-ден 7-ні алыңызшы» деп едім, жата қап ашуланды. «Қызым, не сұрап тұрғаныңды білесің бе, мен директор болған адаммын, балаға қоятын мынадай сұрақ қойғаның ұят емес пе?!» деді. Екінші рет сұрағанымда, тағы ашуланды. Бірақ жауап бермеді. «2+2 қанша болады?» дегенде, оны да айта алмады. Деменция кезінде адамда осындай когнитивті қабілеттер бұзылады.
Тоқсандағы әжей өзін студент санайтын
– Қартайған шақта деменцияға шалдыққан адамға жаңа жерге көшу, өмір салтының өзгеруі бұл ауруларды тереңдетіп жібереді деген рас па?
– Иә, жаңа жерге көшу қауіпті. Өйткені олар ұзақ уақыт бойы бір жерде өмір сүрсе, ненің қайда екенін жақсырақ біледі. Ал жаңа жерге келгенде, не істерін білмей, бойын үрей мен қорқыныш билейді.
– Деменцияға шалдыққан науқастарға жақындары қалай көмектесе алады?
– Адам қартайғанда, жаңағыдай белгілер байқала бастаса, қасындағы жақындары соған мән беруі керек. Бұл жерде мынаны түсіну керек: деменция да, Альцгеймер де емделмейді. Әлемде оны толық емдеп шығаратын дәрі жоқ. Бірақ медициналық тәжірибеде осы ауруды дәл сол қалпында ұстап тұруға және оның симптомдарын жеңілдетуге көмектесе алатын екі фармацевтикалық препарат бар, біз соларды қолданамыз. Дегенмен медицина бір орында тұрған жоқ, бүгінде ғалымдар бұл аурудың емін іздестіріп жатыр, шамамен 20-30 жылда жаңа препараттар да әзірленуі мүмкін. Сондықтан дәрігерге неғұрлым ерте келсе, соғұрлым аурудың да дендеп кетуін тоқтатуға болады. Ата-әжеңіз бүгін немерелерінің атын шатастырып жатса, ертең ешкімді танымай қалуы мүмкін. Менің бір пациентім болды, жасы тоқсандағы әжей еді, қазір бақилық болып кетті. Сол кісінің балалары алып келді. Әлгі әжей өзін 18-19 жастағы студент қыз деп ойлайтын. Менің қабылдауыма келгенде: «Доктор, мен неге мұнда келдім? Қазір институтқа кешігемін, сабағым бар ғой. Мыналар кімдер, олар неге қасымнан қалмайды, неге үнемі қолымнан ұстап жүреді?» деп сұрай беретін.
Деменцияға шалдыққан кісілерді жалғыз қалдыруға мүлдем болмайды. Олар үйде газды, суды ұмытып, ашық қалдырып кетуі мүмкін. Терезені ашып, оны есік деп ойлап, түсіп кетуі мүмкін. Ондай кісілер кейде ойынқұмарлыққа жақын болады, алаяқтардың арбауына тез түсіп қалады, ақшасын қайда бергенін білмейді. Дүкенге барғанда, кейбір сатушылар оларды алдап, ақшасын дұрыс қайтармай жіберуі мүмкін. Сондықтан олардың жақындарына берер бір кеңесім, әлгі кісілердің әрекетке қабілетсіздігі туралы анықтама алып алған жөн. Тағы бір айта кетерлігі, деменцияға шалдыққан кісілердің қимыл-қозғалысы нашарлап, кейде сүрініп, құлап қалуы мүмкін. Ондайда жақын адамы дереу көмекке келуі тиіс. Сол себепті осындай науқас адам бар үйде камера орнатып қойған, әлгі кісілердің қолына смарт-сағат тағып берген дұрыс. Ойда-жоқта құлап қалған жағдайда әлгі сағат дереу дабыл қағып, туысына белгі береді.
– Бүгінде, әсіресе жастар арасында үрейге бой алдырушылық, күйзеліс, депрессия жиі байқалатын болды. Бұл болашақта олардың қарттық шағында қандай зиян келтіруі мүмкін?
– Біз университетте оқып жүргенде профессорларымыз: «егер жас кездеріңде депрессияға бой алдырсаңдар, қартайғанда Альцгеймерге немесе Паркинсонға шалдығасыңдар» деп айтатын. Неге? Өйткені депрессияға, күйзеліске ұшыраған адамның миында өзгерістер болады: кортизол деген стресс гормон көбейіп кеткенде, оның нейротоксиндік қасиеті себебінен мидың нейрон жасушалары зақымдалады. Сондай-ақ депрессия кезінде дофамин деген нейромедиатор (мұны ләззат алу гормоны деп те атайды) қатты азайып кетеді. Дофаминнің жетіспеушілігі қартайғанда Альцгеймерге немесе Паркинсонға әкеледі. Сондықтан жастарға негативті ойлаудың, көңілсіз жүрудің зиян екенін үнемі айтамын.
– Миымызды қарттыққа дейін дұрыс сақтау үшін күнделікті зиянды әдеттеріміздің ішінде, әсіресе қайсысы ерекше қауіпті? Ал қандай әдеттерімізді, керісінше, жетілдіре түсу керек?
– Халықаралық сарапшылардың айтуынша, Альцгеймер ауруы әлем бойынша жылдан жылға көбейе береді, азаймайды. Өйткені оны тудыратын фактор көп. Қазір адамдар темекіні көп шегеді, ішімдікті көп ішеді, дұрыс тамақтанбайды, семіздік көп, қант диабеті, жоғары қан қысымы да жиі ұшырасатын болған. Сондықтан ғалымдардың болжамынша, Альцгеймер де, деменция да «жасара» береді. Әлемде 55 млн адам осы дертке шалдыққан, қазіргі қарқынмен 2050 жылы олардың саны 75 млн-ға жетуі мүмкін. Сондықтан олардың алдын алатын әрекеттерді осы бастан жасаған жөн. Бірінші кезекте физикалық белсенділікті көбейту керек. Міндетті түрде жаяу жүру керек, бір тәулікте кемінде 10 мың қадам жасауға кеңес беремін. Йогаға, фитнеске немесе жүзуге – жаныңыз қалаған спортқа жазылыңыз. Екіншіден, дұрыс тамақтануға көңіл бөлуіміз тиіс. Тұзды, қуырылған тамақты тоқтату керек. Біз, қазақтар, осы екеуін де жақсы көреміз. Диетаны сақтау қажет. Диета дегеніміз – аш жүру емес, дұрыс тамақтану. Тағы бір мәселе – ұйқыны реттеу. Қазір жастар түнгі 2-3-4-те ұйықтайды. Себебін сұрасаң, телефон қарадым дейді. Біз уақытылы демалмасақ, мидағы утилизацияға кетуі керек қажетсіз заттар жинала береді, ми қалыпқа келмейді. Ми қалыпқа келуі үшін 7-8 сағаттық ұйқы өте маңызды. Ұйқы одан аз болған кезде ми демалмайды да, ертесіне басымыз ауырады, бойкүйез, енжар болып жүреміз, мұның бәрі мидың жұмысына зиян. Міне, осы үшеуін – қозғалыс, тамақ және ұйқыны дұрыстасақ, көп аурудың алдын аламыз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Ботагөз МАРАТҚЫЗЫ