Себебі дәрігерлерді реципиент пен донордың аяқтан тұрып кетуі ғана емес, диализде жүрген науқастардың да ертеңгі күні алаңдатады. Ұлттық ғылыми онкология орталығының Ағза транспланттау секторының аға ординаторы, хирург, трансплантолог дәрігер Мэлс Асықбаев «қоғамнан қолдау болса, донор мәселесі шешімін табар еді» деп отыр.
– Мэлс Нұрсейітұлы, ішкі ағзалардың донорлығы неге дамымай отыр?
– Біздің қоғамда «донор» деген сөздің өзіне үрке қарайтындар бар. Сондықтан көптеген адамдар өлген туысының ағзасын беруге де рұқсат бермейді. Марқұм көзі тірі кезінде өзі рұқсат бергенімен, туған-туыстары оның шешіміне түбегейлі қарсылық танытады. Көбінесе діни наным-сенім тұрғысына байланысты туысының ағзасын алуға рұқсат бермейді. Алайда дінде ағза алмастыруға қарсылық жоқ. Керісінше, асыл дінімізде де науқастың өмірін құтқаруға септігін тигізетін болса, ағза алмастыруға рұқсат береді. Себебі қайтыс болған донор бір емес, бірнеше адамға өмір сыйлап кетеді. Яғни, дінімізде де бір адамның өмірін құтқарған донор дүниежүзінің адамын құтқарғанмен бірдей сауапқа ие болатын оң көзқарас бар. Өкінішке қарай, донорлыққа біздегі қоғамның көзқарасы теріс болғандықтан, орган тапшылығы туындап тұр. Мысалы, қазір күту парағында тұрған 3 800-ге жуық адам органға мұқтаж. Бұл органға мұқтаж науқастардың толық саны емес. Бір ғана бүйрек трансплантологиясына зәру науқастың санын біз ресми түрде 3 200-ден асады деп көрсетіп жүрміз. Бірақ оның барлығы диализде жүргендер. Ал оның сыртында диализге түспегендер мен уақытша күту парағына тұрмағандарды қоссаңыз, онда бүйрек ауыстыруға мұқтаж науқастардың саны 8 мыңға жуықтап қалады.
– Басқа ағза мүшелеріне қарағанда бүйрекке мұқтаждар неге көп?
– Бүйрекке мұқтаж адамдардың статистикасы арқылы есептеп, тек осы аурудың көбейгенін нақты мысал етуге болмайды. Бізде бауырға зәру науқастар да көп. Бірақ оларда бүйрек ауруы секілді органға мұқтаж науқастардың трансплантациядан бөлек, баламалы жолы жоқ. Мәселен, бүйрек ауруларында ағза алмастыруға мұқтаж науқастар диализде де жүре алады. Алайда жасанды бүйрек жүргізудің кері әсері көп. Сондықтан науқастардың көбі ағза алмастыруға кетіп қалады. Себебі диализдің процедурасын көтере алмайды. Мәселен, диализде жүрген науқасты есепке алу оңай. Ал бауырға зәру науқастар өздерінің дәрігерлеріне ғана есепте тұрады. Әйтпегенде қазір бауырдың күту парағында тұрғандар да мыңға жуықтап қалады. Оның үстіне, медицинадағы диагностика дамыған сайын, бүйрек жетіспеушілігін анықтау оңай. Бұрын бүйрек жеткіліксіздігін күні бұрын білмей, өмірден ерте кетіп жатқан науқастар көп болды. Дегенмен әлі де болса адамдар дәрігерге уақытында тексерілуге бармайды. Егер бүйрек жетіспеушілігін бесінші дәрежесіне жеткізбей алдын ала емдесе, ағзаның өміршеңдігін ұзартуға болады. Сол үшін кез келген адам кем дегенде жылына бір рет толықтай тексеруден өтуі тиіс. Себебі бүйрек жеткіліксіздігі білінбей келеді. Сондықтан артериялық қан қысымы көтерілгенін байқаған бойда дәрігердің қабылдауына баруға кеңес беремін. Кез келген дәріханалардың өзінде қан қысымын тексеріп отыруға болады.
Өкінішке қарай, қазір бұл ауру жаңа туған балалар мен кәмелет жасқа толмағандар арасында да дендеп отыр. Балалар арасындағы бүйрек жеткіліксіздігінің себебі көп. Яғни, аутоиммунды аурулардан бөлек, туабіткен ақаулар бар. Мысалы, зәр шығару жүйесінің туабітті ақаулары бүйрек жетіспеушілігіне алып келеді. Қазір бүйрек трансплантологиясына мұқтаж 65 бала бар.
– Басқа бүйрек салу адам ғұмырын қанша уақытқа дейін ұзартуға қауқарлы?
– Дұрыс айтасыз. Ағза науқас адаммен бірге дамыған орган емес. Бөгде зат болғаннан кейін трансплантологияда бүйректі қабылдамай қоюы мүмкін. Сол үшін науқасқа алдымен иммуносупресивті дәрі-дәрмектер береміз. Алдымен науқастың иммунды жүйесін дәрі-дәрмектермен төмендетеміз. Бұл адамның иммундық жүйесі бөтен органды танып қоймауы үшін қажет. Трансплантологиядан кейін олар толықтай дені сау адам болып табылады. Дәрілерді ағза ауыстырған адамдардың барлығы өмір бойы ішіп жүруі керек. Өйткені орган әлгінде айтқандай, өзінікі емес. Бірақ ағза ауыстырудан кейін қалыпты адамдар секілді жұмысын ары қарай жалғастырып, ел қатарлы өмір сүріп кете алады. Ол мүмкіндігі шектеулі адам емес. Қажет болса спортпен шұғылданып, қалаған ісімен айналысуға толық мүмкіндігі бар. Мысалы, жыл сайын отадан өткен емделушілеріміздің арасында спорттық жарыстар ұйымдастырамыз. Ондай науқастардың арасында Қазақстанда ғана емес, дүниежүзілік деңгейдегі трансплантологиялық ойындарда жүлделі орын алып жүргендер де бар.
Диализ процедурасын әр науқас әртүрлі басынан өткереді. Кейбір адамдар диализден соң өзін жақсы сезінсе, көптеген науқасымыз емдік шаралардан жағымсыз әсерді сезінеді. Диализдегі науқастың орташа өмір сүру жасы 5-6 жыл ғана. Егер процедураны жақсы қабылдай алатын болса, он жылға дейін өмір сүруі мүмкін. Мұндай науқастардың дені диализді көтере алмаған соң ағза алмастыруға кетіп жатады.
– Тәжірибеңізде ота сәтті өтіп, белгілі бір уақыттан кейін бүйрегі сыр берген науқастар бар ма?
– Бар. Ондай болады. Біз сиқыршы емеспіз, бар болғаны оқыған-тоқығанымызды, көрген-білгенімізді науқастың сауығып кетуіне арнайтын дәрігерміз. Трансплантологияда «бүйрек салдым, болды» деп қарау дұрыс емес. Ең маңыздысы – отадан кейінгі күтім. Толыққанды нәтижеге жету үшін науқас дәрігер тағайындаған дәрі-дәрмектерді ұқыпты ішіп, уақытылы режиммен жүруі тиіс. Отадан кейінгі кезең көбінесе адамның жауапкершілігіне байланысты болады. Дәрігердің кеңесін ұқыптылықпен орындаса, бүйректің өміршеңдігі ұзақ болады. Кейбір науқастар 3-4 жылдан соң ауырғанын ұмытып, бөгде адамның бүйрегіне жүрдім-бардым қарайды. Жағымсыз әдеттерге әуестеніп кететін емделушілердегі бөтен бүйрегінің өміршеңдігін азайтуы заңдылық. Сол үшін біз өз тарапымыздан көбінесе жастарды қатаң бақылауға аламыз. Отадан кейін де оларды әр үш ай сайын шақырып, тексеруден өткізуге кеңес береміз.
Трансплантологтың «бұрынғы науқасы» деген жоқ. Біз бүйрегін алмастырып берген әрбір емделушімен бірге өмір сүреміз. Мәселен, осы уақытқа дейін 500-ден аса ағза алмастырсам, оларға орган берген тағы 500 донорды қоссақ, 1000 балам бар (күлді). Бірақ бүйректі бір ғана адам транспланттай алмайды. Бүйректің бір трансплантологиясын жасау үшін кем дегенде 30 адам қатысады. Ал бауырға кем дегенде 50 адам қатысады. Донордан бүйректі алып, реципиентке салу уақыты 5-7 сағатқа созылады.
– Қазір адам жоғалу фактілері анықталса, «органын шетелге сатып жатыр екен» деген әңгімені жиі еститін болдық қой. Шынымен де кинодан көргендей, адамның органын шетел асыру мүмкін бе?
– Бұл шындыққа жанасатын әңгіме дегеннен гөрі, үнді фильмдерінде жұдырық жетпей жатып құлайтын, сосын ұрған кезде жүрегі ұшып барып ауруханада жатқан науқастың денесіне кіре салатын көріністі көп көретіндердің қиялынан туған дүние деп айтуға келеді. Әйтпегенде Қазақстанда трансплантология тек қана мемлекеттік мекемелерде ғана жасалады. Оның өзінде арнайы орталықтарда ғана. Ағза алмастыру кезеңі бірнеше кезеңнен тұрады. Ота жасайтын хирургтен бұрын бірнеше медицинаның бейінді мамандары донордың ағза алмастыруға қарсы көрсеткішін анықтайды. Олардың шығарған қорытындысын орталықтың медициналық комиссиясы қарайды. Ота жасайтын орталықтың шығарған шешімін заңгерлер мен құқық қорғау органдарынан құралған этикалық комиссия қайта қарап, донор мен реципиенттің туысқандығын тексереді. Заңнамада реципиентке ағзасын беруге донор болу үшін туысқан болу керек. Сондықтан интернет жүйесіндегі «орган сатамын» деген жарнамаларды да алаяқтар салып отыр. Өйткені бөтен адамды алып келгеннің өзінде комиссиядан өте алмайды.
– Туысқанның барлығы донор бола ала ма?
– Өте маңызды сұрақ қойдыңыз. Біз осы уақытқа дейін туыстық трансплантацияда тек қана қан тобы сәйкес келетін болса ғана ағза алмастыратын едік. Алайда былтыр орталықта тұңғыш рет қан тобы сәйкес келмейтін трансплантация жасалды. Бұл отандық трансплантологияның жетістігі деп айтуға болады. Былтыр қыркүйек айында жасаған отамыз сәтті өткен соң, бір айдан кейін тағы бір науқасқа осындай жолмен жаңа орган салдық. Бұл қадамға не үшін бардық? Өйткені күту парағында тұрған науқастардың донорлары бар, бірақ көбісінің қан тобы сәйкес келмейді. Қан тобы сәйкес келмейтіндердің трансплантациясы иммунологиялық жағынан өте қиын ота. Яғни, организмнің бөтен бүйректі қабылдауы ауыр жүреді. Себебі қан тобы бөлек. Сол үшін мұндай ота көп мемлекеттерде жасала бермейді. ТМД елдерінің ішінде Беларусь, Ресей, Өзбекстанның өзінде енді бастады. Осы мемлекеттердің арасында қан тобы сәйкес келмейтін трансплантацияны Қазақстан бірінші болып жасап отыр. Бізден кейін былтыр Ресей де бастады. Былтыр 140 миллион халқы бар олардың көрсеткіші бойынша 7 науқасқа салса, біздің дәрігерлер 3 науқасқа осы жолмен ота жасады. Қазір үш науқасымыздың да жағдайы жақсы. Биыл да қан тобы сәйкес келмейтін ағза алмастыру отасын жасадық. Ол науқасымыз да қазір бөлімшеде жатыр. Бүйрек функциясының көрсеткіші жақсарып келе жатыр. Донорды үйіне шығардық.
Одан бөлек, ағза алмастыруға кедергі беретін сенсибилизацияланған науқастарымызға да трансплантация жасадық. Бұл дегеніміз – науқастың организмінде лейкоцитарлық антиденелер көп болған кезде бөгде ағзаны дене қабылдамайды. Орталық хирургтері былтырдан бастап осындай иммунология жағынан да күрделі отаны ұзақ лабораториялық зерттеулердің арқасында жасай алды. Әлі де зерттеу жүргізіп жатқан бағытымыз бар. Алдағы уақытта жаңа тәжірибелерді жетілдіру үшін шетелдік әріптестермен білім алмасып жатырмыз. Сондықтан отандық трансплантология дүниежүзілік деңгейге жетті деп толық айта аламыз.
– Реципиент пен донордың жас айырмашылығы сәйкес келуі маңызды ма?
– Айтарлықтай айырмашылық жоқ. Бізде кәмелет жасқа толмаған балалардан ағза алынбайды. Оған заңда рұқсат етілмеген. Тек 18 жастан асқан адамдар ғана донор бола алады. Сол үшін үлкен кісінің бүйрегі балаға салына береді. Бірақ мұндай отаны Ұлттық ғылыми ана мен бала орталығында істейді. Ал шетелде баланың органы балаға салына береді. Олар мұны дұрыс деп есептейді. Өйткені Еуропада мәйіттік трансплантология жақсы дамыған. Кішіден үлкенге ағза берілсе, онда екі бүйректі бірдей салады.
– Біздің елде де марқұм болып жатсаң, органдарыңды алуға рұқсат беретін келісім парағы бар емес пе?
– Мұны мәйіттік трансплантология деп айтады. Тірі кезінде донор болуға марқұм рұқсат бергенін алға тартып, ағзасын алуға қақымыз бар. Бірақ марқұмның туыстары бас-ми өлімі тіркелгеннен кейін донордан орган алуға рұқсат бермейді. Себебі олар донор туралы толыққанды ақпаратты білмейді және діни көзқарастағы адам көп. Мысалы, былтыр 4 мәйіттік трансплантация жасалды. Соңғысы Шымкент қаласында тіркелген. Ол кісінің туысқандары органды алуға рұқсат берді. Сөйтсек, марқұмның туған бауыры бүйрекке мұқтаж екен. Туысқандары науқастың донорды жылдар бойы күтіп қиналып жатқанын білген. Сол марқұм болып кеткен донордың екі бүйрегі, бауыры, жүрегі мен өкпесі қанша адамның өмірін құтқарып қалды. Сол үшін донор болуға деген теріс діни көзқарастың дұрыс еместігін халыққа жеткізу керек. Трансплантологияның ең үлкен мәселесі осы. Ағза алмастыруға жете алмай жылына 500-ге жуық адам көз жұмып жатыр. Егер мәйіттік трансплантация көбейсе, мұқтаж науқастар дені сау адамдардың қатарына қосылар еді. Амал жоқ, қазір донорға мұқтаж науқастар шетелге барып ағза алмастырып жатады. Халықтың сана-сезімін өзгертпей, трансплантология алға жылжымайды. Бізде қазір жүрек-қан тамырлары аурулары, кардиохирургия, онкологияға жіті көңіл бөлініп жатыр. Келесі кезеңде трансплантология болу керек. Егер ағза алмастыруға айтарлықтай көңіл бөлінбесе, ағзаға мұқтаж науқастар өмірден оза береді. Бүгінде мемлекет көрсеткішінің бірі трансплантологиясына қарап бағаланатын болды. Ағза алмастыруға жіті көңіл бөлген ел дүниежүзінде медицинасы дамыған мемлекет болып табылады. Бірақ ағзаны сатып алу-сатуға болмайды.
– Орган сатуға заңмен рұқсат ететін елдер бар ма?
– Дүниежүзі бойынша Иранда ғана бар. Бірақ бұл елде «органымды берем, сен маған ақша бер» демейді. Барлығы мемлекеттің қатысуымен жүреді. Құзырлы органдардың қатаң тексеруінен өтіп, мұқтаж науқасқа ағза тегін салынады. Бізге алдыңғы кезекте туыстық және мәйіттік трансплантологияны дамытуды қолға алған абзал.
– Мұқтаж адамның жақындарын алдыңғы кезекте өз денсаулығы алаңдатып жатады ғой...
– Ондай науқастар кездеседі. Туысқандары донор бола алады. Бірақ ағзасын бермейді. Себебі «бауырымның жағдайын кешіп қалмаймын ба деген» қорқыныш бар. Біз тек науқастың ғана жағдайын ойламаймыз. Бізге донордың да денсаулығы маңызды. Сондықтан донор дені сау болып қалай келсе, солай жіберу керек. Отадан кейін реципиент пен донордың да күтініп жүруі кеңес етіледі. Күтінбесе, екі бүйрегі бар адам да ауырады. Мысалы, бүйрек жетіспеушілігі өз денсаулығына жүрдім-бардым қараудан болады. Дәрігер донорға зиян тимегенін, орган салынған науқасы толыққанды сауығып кетуін ғана ойлайды. Яғни, трансплантологтың мойнында екі адамның денсаулығы тұр.
– Елімізде туысқандық емес донорларға рұқсат берілмегендіктен науқастар шекара асып, қымбат ота жасатып келіп жатыр. Туысқандық емес донорлыққа көзқарасыңыз қалай?
– Дүниежүзінде трансплантология туысқандық немесе туысқандық емес болып бөлінбейді. Бізде ғана бөлінеді. Әлемде трансплантология тірі донор немесе мәйіттік донор болып қана бөлінеді. Өйткені әлгінде айтқандай, сатып алу-сату болмау үшін. Мысалы, шетелде танымайтын адамға бүйрегін берем деп шешсе, арнайы құрылған комиссияның тексерісінен кейін дәрігерлер ота жасай береді. Олардың комиссиясы донор мен реципиенттің арасындағы сатып алу-сатудың бар-жоғын ғана тексереді. Бұл тәжірибе Еуропада, Кореяда, Түркияда да бар. Біздің комиссия туысқандықты тексереді. Егер бұл тәжірибені бізге де енгізуді қолдайтын болсақ, ақшадан қиналған халық орган сатуды ақша табудың көзі деп санайды. Ақшадан қиналған халыққа орган сату оңай шешім секілді болып көрінуі мүмкін. Сондықтан ең алдымен халықтың сана-сезімін өзгерту керек. Екіншіден, әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсартып барып шешім шығарған дұрыс. Оған дейін Қазақстанда туыстық емес донорлықты қарастырудың қажеті жоқ. Оған рұқсат етілсе, ертеңгі күні дәрігер кінәлі болады. Қаралаудан әбден қажыған дәрігер ертең халатын шешіп кетеді. Мамандығын ауыстырады, не шетелге кетеді. Сосын трансплантолог мамандардың тапшылығы орын алады. Оның зардабын айналып келгенде, ағзаға мұқтаж науқастар тартады.
– Өз еркімен көмек бергісі келетін ар-ожданы ояу донорлар да бар шығар...
– Бар. Бірақ олар өте аз. Мыңның ішінде 4-5 адам болуы мүмкін. Қазір де хат жазатындар бар. Олардың шартын қабыл алсақ, сатып алу-сатудың көрігін қыздыруымыз мүмкін.
– Мәйіт донорлығы дамыған елдер бар ма?
– Біздің елде 100 пайыз туыстық трансплантология жасалады. Былтыр елімізде 169 ота жасалса, соның жетеуі ғана мәйіттік трансплантология болды. Сондықтан 100 пайыз деп айтып отырмын. Себебі марқұмның туыстары рұқсат бермегендіктен. Бұл – біздің қайғылы көрсеткіштеріміздің бірі. Заңның аясында марқұмнан рұқсатсыз орган ала береміз дейік. Бірақ біз рұқсатсыз орган алатын болсақ, донордың туыстары «әдейі өлтірді» деп арызданады. Сол үшін тағы айтамын, Үкімет халықтың санасын өзгертуге жұмыс істеу керек. Біздің блогерлер шетелге ота жасайтын адамдарға тегін қайырымдылық шарасына қатысып жатырмыз деп жатады ғой. Олар да осы елдің азаматтарына шынайы жаны ашыса, елдегі халықтың санасын мәйіт донорлығының дамуына жәрдемдесіп, халықты ақпараттандыруға жұмыс істесе деймін.
Біздің дәрігерлер де мықты. Бес саусақ бірдей емес. Шетелде де өз ісіне жүрдім-бардым қарайтын дәрігерлер бар. Мысалы, Израиль, Корея, Түркия, Германия өз медицинасын көп жарнамалайды. Бірақ білімі жағынан олардың дәрігерлері бізден асып кеткен деу – әбестік. Ол жасайтын отаны мен де жасаймын. Олардың артықшылығы, мықты сервисі ғана. Сол үшін отандық медициналық туризмді дамыту – алдыңғы кезекте атқарылуы тиіс шара. Мысалы, түріктердің шаштаразына барсаңыз, сервисі мықты, жасап жатқан шаш қойысы бірдей. Асып бара жатқан ештеңесі жоқ. Клиент тарту үшін сервисін жасайды. Керісінше, шетелдің күшті жарнамасына сеніп, асқындырып алып, бізге келіп емделіп жатқан науқастар бар. Былтырдың өзінде шетелде ағза алмастырып, асқынумен 7-8 науқас келді. Шетелдегі дәрігерге хабарласқан, олар кеңес беру үшін тағы да келу керек екенін, оның емі қыруар ақша тұратынын ашық айтқан. Ақшасы болса барып келер, ақшасы болмаса қайтеді? Кейбір науқастар отандық дәрігерлерге сенімсіздік танытқандарына асқыну болғанда ғана өкініш білдіріп жатады. Оларды да соңында отандық дәрігер құтқарып жатыр. Шетелдің медициналық құрылғылары мықты шығар, бірақ бізде де білімі мен тәжірибесі жағынан олардан асып түсетін білікті дәрігерлер көп. Ал мен қарапайым дәрігермін.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Жадыра МҮСІЛІМ