Аяқталған жол жөндеу жұмыстары республикалық автомобиль жолдарының негізгі желісіндегі қираған учаскелерді, оның ішінде «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» сияқты алты ірі халықаралық транзиттік дәлізді қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Осы жылдар ішінде учаскелердің жалпы көліктік пайдалану жағдайы айтарлықтай жақсарған.
Республикадағы жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарының желісі шамамен 96 мың шақырым, оның ішінде республикалық маңызы бар – 25 мың шақырым, жергілікті маңызы бар 71 мың шақырым жол бар екен.
Бүгінде республика бойынша 4 600-ге жуық ауылдық округ пен кішігірім кентте 8 млн-ға жуық адам тұрады. Бұл еліміздегі жалпы халықтың 41 пайызын құрайды. Ауыл-аймақтарда негізгі шешілуі тиіс мәселе – инфрақұрылым. Оның ішіндегі бастысы – ауыл мен ауданды, облыс, ауыл мен қалаларды жалғайтын жолдар. Осы жолдар – бүгінде ауыл-аймақтардың барыс-келіс мәселесін шешіп, халық тұрмысын жақсартудың басты кепілі.
Қазір жолдардың сапасын осыдан он немесе жиырма жыл бұрынғы жағдаймен салыстыруға мүлдем келмейді. Еліміздегі ауыл-аймақтарды жалғайтын республикалық және облыстық маңызы бар күрежолдардың бүгінгі жағдайы мен оның тозуына тікелей әсер ететін бірнеше фактор бар. Бүгінде тозығы жеткен жолдарды күрделі және ағымдағы жөндеуге бюджеттен жүйелі түрде қаржы бөлініп отырады. Бірақ ол көптеген елді мекенде құмға сіңген судай болып отыр.
Одан қала берді, қазақстандықтар жылдар бойы жөндеу көрмеген шұңқырларды, кедір-бұдырларды аса шыдамдылықпен айналып өтіп кете беретін жағдайға да жетті. Мемлекет қазынасынан қыруар қаржыға салынған ақылы автобандар біздің көз алдымызда шетінен опырылып, қирап та жатыр.
Өткен шақырылымдардағы Парламент Мәжілісінің депутаттары Үкімет пен құқық қорғау органдарының алдына бірнеше рет осы сұрақты қойғаны рас. Олардың міндеттеріне, қолданыстағы заңнамаға сәйкес, республикалық, облыстық және аудандық маңызы бар автомобиль жолдарын бақылау мен жүк тасымалдау ережелерін бұзу және артық салмақ бойынша тиісті әкімшілік әрекет ету шараларын қолдану құзыреті кіреді.
Алайда бүгінде ауыр жүк көліктерін тоқтату, тексеру және айыппұл салуға жергілікті жерде Көлік инспекциясы мен Полиция департаменті айналысады. Мамандар осы мәселені де оңтайландырып, бір мекеменің құзырына беру қажеттілігін алға тартуда.
Облыстық маңызы бар, ауыл және ауданаралық жолдарда нормаланған мөлшерден артық салмақпен құм, тас, шағал, кірпіш, цемент, тұз тағы басқа заттарды тиеген жүк көліктердің саны азаяр емес. Өйткені еліміздің барлық аймағында құрылыс жұмыстары қарқынды жүріп жатыр.
Екіншіден, 40 және одан жоғары салмақтағы оське қысыммен жүк артқан шетелдік маркалы үлкен жол көліктері пайда болды. Бұлар да республикалық маңызы бар жолдарды тоздыруға өз үлесін қосуда. Әрине, еліміздің дамуы мен экономикалық өркендеуі саласында көлік логистикасының дамуы орынды, алайда бұл барлық заң талаптары мен нормаларды сақтау арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Бұдан басқа елімізде немесе көршілес мемлекеттерде салынып жатқан үлкен зауыттар мен өндіріс орындарына қажетті жабдықтарды тасымалдайтын салмағы 80 тоннаға дейін жететін көліктердің көбеюі тағы бар.
Бүгінде Қазақстанның өзінде 400 мыңнан астам ауыр жүк көлігі бар екен. Осыдан туындайтын негізгі сұрақ: аталған жүк тасымалдайтын көліктер жолдардың осьтік жүктемесі мен оның нормаларын сақтай ма? Бұл тақырып ондаған жылдар бойы өз шешімін таба алмай келе жатқан күрделі әрі көкейкесті мәселе болып отыр.
Осыған байланысты Мәжіліс депутаттары жүк көтергіштігі үлкен болады деп күтілетін жолдарды күрделі салу мәселесін қарауды, тіпті рұқсат етілген шекті нормадан асатын ауыр жүк көліктерін Қазақстан аумағына әкелуден бас тартуды бірнеше рет ұсынған болатын.
Айтпақшы, жалпыға ортақ жолға шығатын қытайлық самосвалдарға тыйым салудың күшіне ену мерзімін 2026 жылдың 1 қаңтарынан 2024 жылдың 1 қаңтарына өзгертуді қарастыратын құжат әзірленуде. Тиісті министрліктің хабарлауынша, қытайлық самосвалдардың салмақ пен өлшем параметрлеріне сәйкестігі де тиісті бақылауға алынатын болады.
Жол активтері ұлттық сапа орталығының ақпараттары негізіндегі нақты мысалдарға тоқталсақ. Мәселен, бір ғана Түркістан облысындағы облыстық маңызға ие 5 900 шақырым жергілікті жол бар. Оған қоса, құм-шағал қоспасын өндіретін 159 кен орны бар. Былтыр 1 200 шақырым жолды күрделі жөндеуден өткізу үшін 51 млрд теңге қаражат жұмсалған. Ал ауыр жүк көліктерінің кен орындарынан артық салмақпен жүк тасымалдауының нәти-жесінде аталған жолдың 300 шақырымы бүгінде қайта күрделі жөндеуді қажет етеді. Сол 300 шақырымды бұзған ауыр жүк көліктеріне салынған айыппұл 42 млн теңгені ғана құраған. Бұл осы жолды жөндеуге сұрап отырған 15 млрд теңгенің тек 0,3 пайызы ғана.
Сол сияқты Жамбыл облысы бойынша былтыр жол жөндеуге 16 млрд бөлінсе, биыл 25 млрд қаржы қарастырылған. Бір ғана мысал: былтыр облыстық маңызы бар «Тараз–Ұланбел–Шығанақ», «Бірлік–Мойынқұм–Ұланбел» автожолындарына орташа жөндеу жұмыстары жүргізілген. Бұл жолдардың осьтік жүктемеге рұқсат етілген салмағы – 8 тонна. Ал биыл сол жолдардың 30 пайызы қазірдің өзінде бүлініп үлгерді. Мамандар бұған ауыр жүк көліктерін кінәлайды.
Бүгінде бұл талапқа бағынғысы келмейтіндер жетіп артылады. Мәселен, бір ғана кіші Қамқалыдан тұз тиеген 60-80 тонналы ауыр жүк көліктері Жаңатас арқылы Түркістан облысына, Ақкөл арқылы Тараз және Шу қалаларына, одан әрі қарай Қырғыз Республикасына қатынайды. Бұл сөзсіз, ескі жолдармен қоса, жөндеуден өткен жаңа жолдардың тез тозуына әкеледі.
Атырау облысы – бұл мәселенің тың мысалы. Онда Индер ауданындағы сусымалы қоспасы бар карьерлер Жарсуаттан 22 шақырым және Бөденеден 14 шақырым жерде – екі ауылдың арасында орналасқан. Ауыл тұрғындарының айтуынша, жолды қысқарту үшін жүргізушілер жайлау арқылы тура жол салып алған. Әсіресе, қытайлық Shacman самосвалдары жойқын. Бұл жүк көліктері Атырау–Индер тасжолын да қиратып жатыр. Олар Индер тасжолында шамадан тыс жүктеме салдарынан тексеріске түспес үшін жайылымнан әдейі төтелеп өтеді. Оған кедергі жасап, тосқауыл болып отырған жергілікті билік немесе құзыретті органдардан ешкім жоқ.
Солтүстік Қазақстан облысындағы жолдардың сапасы да көңіл көншітпейді, тұрғындар тарапынан көп шағым түседі.
Мұнда жыл сайын Жол активтерінің сапасы ұлттық орталығының мамандары жолдарды арнайы тексеруден өткізеді. Нәтижесінде, мердігерлер тарапынан көптеген заңбұзушылықтар анықталған, бұл – техникалық қадағалаудың жеткіліксіз бақылауының кесірі. Әрбір нысанда жөндеу жұмыстарын жүргізгенде міндетті түрде маман болуы керек, бірақ көбінесе бір адам бірден төрт, тіпті бес учаскені бақылауға алады. Осыған байланысты атқарылған жұмыстардың сапасы тиісінше ақсап тұр.
Солтүстік Қазақстан облысындағы жолды қалпына келтіруге жыл сайын бюджеттен миллиардтаған сома бөлінеді. 2021 жылы бұл көрсеткіш 24,5 млрд теңгені құраса, 2022 жылы жол жөндеуге бекітілген бюджет 17 млрд болған. Жүргізілген жөндеу жұмыстарының сапасына тиісті бақылау болмағандықтан, екі жыл немесе одан да аз уақыттан кейін жаңа асфальтты ауыстыруға тура келеді.
Жергілікті билік өкілдері жолдардың бұзылуына карьерлерден шығатын ауыр жүк көліктері себеп екенін айтады. 2021 жылы рұқсат етілген көрсеткіштерден асып кеткен жүк жөнелтушілерге 90 әкімшілік хаттама жасалып, кінәлілерге қатысты 211 іс қозғалған. Мамандардың айтуынша, толық бақылау жүргізілмеуін коммуналдық автотұрақтарда орындардың жоқтығымен, оған қоса материалдық-техникалық базаның әлсіздігімен байланыстырады. Бұл облыстағы жол жөндеу жұмыстарын үлкен қаржылық шығындарға әкеп соқтырады.
Бұл тек Жамбыл, Түркістан, Атырау мен Солтүстік Қазақстан облыстарының ғана емес, жалпы еліміздің барлық өңіріне ортақ мәселе. Ал мемлекеттік бюджеттің ең көп бөлігі дәл осы жолдарды төсеу, күтіп ұстау және жөндеуге жұмсалатыны тағы бар.
Осы мәселені шешу үшін депутаттар алдымен республика бойынша қажетті деп табылатын аймақтарда ауыр жүк көліктерінің салмағын жылжымалы анықтай-тын арнайы көліктердің санын міндетті түрде көбейту қажет деп есептейді. Со-нымен қатар Индустрия және инфра-құрылымдық даму министрлігінің Көлік комитеті мамандар жетіспеушілігі мәсе-лесін қайта қарастырып, олардың тиімді шешілу жолдарын ұсынуы керек деп есептейді.
Тағы бір мәселе – республикалық маңызы бар жолдарда жүктің салмағын анықтайтын цифрлық сканерлік тұрақты бекеттерді кез келген жерге емес, айналып өтуге келмейтін көпірлердің дәл алдында орналастыру қажет. Ауыр жүк көліктеріне рұқсатты салмақтан артық мөлшерде заттарды тиегені үшін кен орындарына тексеру жүргізіп, әкімшілік құқық бұзу фактілері анықталған жағдайда айыппұл салу мөлшерін бірнеше есеге көбейту ұсынылады.
Сайып келгенде, республиканың елді мекендеріндегі жалпы пайдаланымдағы жолдар мен көшелердің жай-күйі жұртшылық тарапынан да, Мемлекет басшысы тарапынан да жүйелі түрде әділ сынға ұшырап отырады. Жолдардың жай-күйінің нашарлығынан автокөліктердің құны шарықтап кеткен. Бұл ел экономикасына өзінің кері әсерін тигізеді, жазатайым оқиғалар деңгейінің жоғарылауына әкеп соқтырады. Жолдарды салу мен жөндеуде сапа талаптарын сақтамайтын жосықсыз құрылысшылардың бары да істің алға жылжуына үлкен кедергі жасайды.
Бүгінде саланың алдында тұрған барлық мәселе мен жағдайды өзгерту үшін ұсынылған нақты қадамдарды дер кезінде қабылдап, уақыт оздырмай іске асырған жөн.
Ерболат САУРЫҚОВ,
Мәжіліс депутаты