Нормаға сәйкес, қайтару тетіктері ірі сыбайлас жемқорлық субъектілеріне және әкімшілік-билік ресурстары бар адамдармен сыбайлас олигополиялық топтарға қолданылады. Осыған орай, Мәжіліс депутаты Жанарбек Әшімжановтан жаңа заң жайлы сұрадық.
Заңсыз сатып алынған активтерді мемлекетке қайтару туралы заң жобасының мақсаты мен мәні неде?
– Бір жылдан бері Экономикалық ресурстардың заңсыз шоғырлануына қарсы іс-қимыл мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия жұмыс істеп келеді. Нәтижелер бар. Бірақ одан әрі жұмыс істеу үшін жаңа тәсілдерді қолдану керек деген түсінік қалыптасты. Осы Заң жобасы арқылы біз заңсыз сатып алынған активтерді қайтару бойынша жаңа құралдар жинағын аламыз.
Бүгінде қолданыстағы заңнама заңсыз мүлікті қылмыстық процестік және әкімшілік процестік тәртіппен ғана қайтаруға мүмкіндік береді. Бұл ұзақ процесс, оның үстіне барлық уақытта нәтижелі бола бермейді.
Сондықтан заң жобасы халықаралық тәжірибеге, активтерді азаматтық тәртіппен ерікті немесе мәжбүрлеп қайтаруға негізделген жаңа рәсімдерді көздейді. Активтерді қайтару – күрделі жағдай. Олар азаматтық және қылмыстық істерге жатады және әдетте олардың ескіру мерзімдері болады. Басқаша айтқанда, қолданыстағы заңнама активтердің тиімді қайтарылуын қамтамасыз ете алмайды.
Заңсыз сатып алынған активтерді қайтарудың негізгі тетігі – азаматтық тәркілеу. Бұл барлық жалпыға бірдей қабылданған халықаралық стандарттарға (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы конвенцияға, БҰҰ, ЭЫДҰ және Дүниежүзілік Банктің ұсынымдарына) және үздік шетелдік тәжірибеге сәйкес келеді.
– Заң жобасын әзірлеу кезінде шетелдік тәжірибелер зерттелді ме?
– Иә, заң жобасын әзірлеу кезінде Ұлыбритания, АҚШ, Германия, Канада, Аустралия және басқа да елдердің қылмыстық іс жүргізуден тыс, яғни азаматтық сот ісін жүргізу шеңберінде азаматтық тәркілеу арқылы мүлікті тәркілеу тетіктерін қолданатын тәжірибесі зерттелді. Азаматтық тәркілеудің мәні мынада: мүлікті тәркілеу үшін адам өзінің әкімшілік-билік өкілеттіктерін пайдаланып, активтерді заңсыз сатып алғанын не қылмыстық әрекетке қатысы бар екенін дәлелдеу қажет. 1986 жылы Еуропалық Адам құқықтары жөніндегі комиссия қылмыстық іс жүргізуден тыс тәркілеу кінәсіздік презумпциясына қайшы келмейді және негізгі мүліктік құқықтарды бұзбайды деп жариялады. Азаматтық тәркілеудің қылмыстық және әкімшілік тәркілеуден айырмашылығы, ол ескіру мерзімдерімен және қылмыстық жауапқа тартудың ескіру мерзімдерімен шектелмейді. Сонымен қатар азаматтық тәркілеу олигополиялардың әсерінен қабылдануы мүмкін ескі тексерулердің, актілер мен шешімдердің нәтижелерін назарға алмауға мүмкіндік береді. Заң жобасы бойынша неғұрлым егжей-тегжейлі түсініктеме алу үшін депутат Снежанна Имашеваға, Магеррам Магеррамовқа, Айдос Сарымға жүгінуді ұсынамыз.
Адал азаматтарға заңнан қорқудың қажеті жоқ
– Бұл заң қоғамдағы белгілі бір топ өкілдеріне қолданыла ма?
– Заң қолданылатын адамдардың тізіміне, ең әуелі, қазір жауапты мемлекеттік лауазымдарды атқарып отырған және бұрын атқарған адамдар кіреді. Оларға Конституцияда көрсетілген барлық лауазымдар, Парламент депутаттары, Конституциялық соттың судьялары, бұрынғы Конституциялық кеңестің мүшелері, судьялар, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл, барлық саяси мемлекеттік қызметшілер мен «А» корпусының мемлекеттік қызметшілері жатады. Екінші, «олигархтар» деп аталатын неғұрлым ірі кәсіпкерлер (әкімшілік-билік ресурстарын, таныстарды, ықпалын пайдалану нәтижесінде мүлік пен кіріс алғандар), үшінші, квазимемлекеттік сектор кәсіпорындарының басшылары мен басқарушылары кіреді. Сондай-ақ осы заң жоғарыда аталған субъектілермен аффилиирленген белгілі бір адамдар тобына да қолданылады. Бұл туыстарына, достарына, жақын қарамағындағыларға, яғни нақты емес, номиналды иелеріне ресімделген активтер мен заңсыз алынған мүлікті анықтауға мүмкіндік береді. Ал адал мемлекеттік қызметшілерге, кәсіпкерлерге және инвесторларға қорқатын ештеңе жоқ. Заң ұрлыққа қатысы бар сыбайлас жемқорлар мен олигархтарға қарсы жасалған.
– Активтерді қайтару туралы жаңа заң жобасы олигархтардың пара беріп құтылып кетуіне мүмкіндік бермей ме? Себебі қоғамда активтердің белгілі бір бөлігін беріп, қалғанын сақтап қала алады деген пікірлер айтылуда.
– Жоқ, олай емес. Әділ соттан жай ғана құтылып кете алмайды. Сұраққа неғұрлым толығырақ жауап беру үшін механизмді түсіндіру қажет.
Активтерді қайтару ерікті немесе мәжбүрлі сипатта болуы мүмкін. Екі түрдің де заңды негізі бар. Заңсыз сатып алынған активтерді ерікті түрде қайтару ұғымы мен белгілі бір қағидалары енгізіледі. Ерікті тәртіп тұлға мен уәкілетті орган арасындағы келісім негізінде активтерді мемлекетке өтеусіз беруді көздейді. Егер субъект активтерді өз еркімен қайтармаса, онда азаматтық процесс шеңберінде сот шешімдері негізінде мәжбүрлеп тәркілеу қолданылатын болады. Бұл ретте, активтердің пайда болуының заңдылығын дәлелдеу ауыртпалығы өзіне қатысты мәселелер бар және арнайы тізілімге енгізілген адамдарға жүктелетін болады. Ерікті түрде қайтарылған кезде активтердің барлығын немесе бір бөлігін беруге болады. Бұл мәселені Комиссия қарайды. Ол субъектілердің активті дамытуға, активтен алынған кірістерді қайта инвестициялауға, құрылған жұмыс орындарының санына қосқан нақты үлесін және ел үшін пайдалы екендігін, активті пайдаланудың тиімділігін сипаттайтын өзге де факторларды ескеретін болады.
Активтерді ерікті түрде қайтару туралы келісімдер және Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтін өзге де келісімдер тұлға мен активтерді қайтару жөніндегі уәкілетті орган арасында мемлекет кірісіне айналдыру туралы талап-арыз берілгенге дейін (комиссияның ұсынымы бойынша, ол жобаның шарттарын қарағаннан кейін) жасалады.
Бұл құрал (келісім – тергеу жүргізумен жасалған мәміле) – активтерді ерікті түрде қайтаруды ынталандырудың басты шарасы және бүкіл әлемде белсенді қолданылады. Бұл – ең бастысы, қаражатты қайтару рәсімінің нәтижесі мен тиімділігі. Келісімнің талаптарын орындаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады. Әйтпесе, мүлікті қайтарудың мәні болмайды. Субъект ұзақ жылдар бойы барлық инстанцияларда соттасады, ал мемлекет ресурстарын, ең бастысы уақытын ысырап етеді.
Ерікті түрде қайтару – бұл заңдастыру емес. Бұрын жүргізілген заңдастыру – ол кезде заңдастыру үшін аз ғана сома (20%) төлеу көзделді. Яғни, өте ыңғайлы болды. Қайтару туралы заңда мұндай ыңғайлы жағдайлар болмайды. Ерікті түрде қайтарған кезде, әрине кәсіпорынға салынған салым, инвестициялар (егер олар болса) ескеріледі. Бірақ барлық басқа факторлар да, соның ішінде орындалмаған инвестициялық міндеттемелер, экологияның бұзылуы, еңбек қатынастарының бұзылуы, алынған артық кірістер ескерілетін болады. Сонымен қатар жоғарыда айтылғандай, заңнамалық бастама ескіру мерзімімен шектелмейді. Егер қаражатты жасыру фактілері немесе өзге де құқықбұзушылықтар анықталса, онда тергеудің барлық тетігі қайта іске қосылады. Барлық мән-жайлар ескерілетін болады.
Қайтарылған қаражат халық игілігіне жұмсалады
– Сонда заңсыз активтерді қайтару жөніндегі уәкілетті органның міндетіне не кіреді?
– Активтерді қайтару – ерекше жұмыс. Мұнда әртүрлі салалардан, оның ішінде азаматтық, қылмыстық құқық пен процестен, халықаралық заңнамадан, шарттық құқықтан арнайы білім қажет. Сондықтан Бас прокуратура жанынан мамандандырылған ведомство – Активтерді қайтару комитетін құрудың жөні бар. Оның Ведомствоаралық комиссиядан айырмашылығы – расталған заңнамалық мәртебесі және біліктілігі жоғары мамандардан тұратын штаты, оның ішінде жеке сектордан – аудиторлар, қаржы аналитиктері, бағалаушылар, бухгалтерлер, наразылық беретін заңгерлер, прокурорлар болады.
Болашақ уәкілетті органның құзыретіне келетін болсақ, оның өкілеттіктерінің толық негізі бар. Яғни, орган ақпаратты жинау, талдау және мониторинг жүргізумен, ведомствоаралық өзара іс-қимыл және активтерді қайтару жөніндегі жұмысты үйлестірумен, заңсыз активтерді іздеу және мемлекетке қайтару саласындағы халықаралық-құқықтық ынтымақтастықпен, мемлекет атынан сот талқылауларына бастама жасаумен айналысады. Комитеттің міндеті – активтерінің «табиғи» және заңды түрде пайда болуына ақылға қонымды күмән тудыратын субъектілерді мұқият анықтау. Бұдан әрі осы ақпарат Активтерді қайтару жөніндегі комиссияға бұл адамдарды арнайы тізімге енгізу немесе енгізбеу туралы ұсынысты қарап, тұжырымдау үшін берілетін болады.
Тізілімге енгізілген адамдар активтерді иемдену көздерінің заңдылығын растайтын декларациялар тапсыруға тиіс. Тізілімге енгізу активтерді қайтару рәсімінің алдын ала кезеңі болып табылады. Осы кезеңде адам өз активтерінің пайда болуының заңдылығын дәлелдеуге құқылы. Мұндай жағдайда адам тізілімнен шығарылады. Ұсынылған құжаттарды қарау негізінде Комиссия алқалы түрде: одан әрі шаралар қабылдауды, оның ішінде қамтамасыз ету шараларын қабылдауды; активтерді ерікті түрде қайтару туралы келісім жасауды немесе адамды тізілімнен шығаруды ұсыну жөнінде шешім қабылдайды. Декларант активтердің пайда болуын растамаған жағдайда, бұл активтер түсініксіз байлық деп танылады және заңнамалық тәртіппен тәркіленуге жатады.
Әрі қарай, рәсімге сәйкес Комитет негізсіз байлықты мемлекет кірісіне айналдыру үшін сотқа жүгінеді. Сот Комитеттің құқығын мойындаған жағдайда бұл мүлік Арнаулы мемлекеттік қорға берілетін болады.
Ақша қазынашылықтағы арнайы шотқа түседі деп көзделіп отыр, ал мүлікті (ғимараттар, акциялар, кәсіпорындар және т. б.) осы мақсаттар үшін Қаржы министрлігі жанынан арнайы құрылатын басқарушы компания басқарады.
Басқарушы компания (жалғыз құрылтайшысы Үкімет болады) Арнайы мемлекеттік қорды толықтырып отыру үшін қайтарылған активтерді өткізу функцияларын жүзеге асырады.
– Ал қайтарылған қаражат қалай пайдаланылады?
– Қайтарылған қаражат Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыруға бағытталған әлеуметтік және экономикалық жобаларды (халықтың әлеуметтік қорғалмаған топтарын қолдау, білім беру мекемелері мен басқа да әлеуметтік объектілерді салу, ауылдық жерлер мен моноқалаларды орнықты дамыту мақсаттарын қамтамасыз етуге бағытталған жобалар) қаржыландыру үшін ғана пайдаланылады.
– Заңсыз алынған активтерді қайтару процесінің ашықтығы қамтамасыз етіле ме?
– Оның ашық болуын қамтамасыз ету мақсатында тұрақты негізде жұмыс істейтін комиссия құрылады. Оның құрамына қоғам қайраткерлері, депутаттар, Үкімет мүшелері кіреді. Комиссияға Премьер-Министр басшылық етеді. Комиссия активтерді қайтару жөніндегі мәселелерді алқалы түрде қарайтын болады. Бұл жүргізіліп жатқан жұмыстың ашықтығы мен бақылануын қамтамасыз етеді. Қандай да бір уағдаластықтарға немесе құқықбұзушылықтарға жол берілмейді, өйткені оның құрамына кіретін қатысушылар көп болғандықтан, жасырып қалу мүмкін емес. Бұл азаматтық қоғам тарапынан бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Комиссияның негізгі функциясы – заңсыз алынған активтерді қайтару бойынша ұсыныстар әзірлеу. Бұл ұсыныстарды уәкілетті орган қарауға міндетті. Егер нақты бір адамның активтерінің заңдылығына күмән туса, Комиссияның ұсынысы бойынша уәкілетті орган мұндай адамды тізілімге енгізуі мүмкін. Тізілімде субъектілер және олардың үлестес адамдары туралы мәліметтер болады. Азаматтық тәркілеу жөніндегі барлық негізгі шешімдер комиссия арқылы өтеді. Активтерді тәркілеу тек сот шешімі бойынша ғана жүзеге асырылады. Адамдар азаматтық сот ісін жүргізу шеңберінде шешімдерге шағымдана алады.
Осылайша, активтерді қайтаруға қойылатын халықаралық стандарттардың талаптары қарапайым: бәрі заңға негізделуі тиіс, тиісті процесс болуы керек, сот тарапынан бақылау болуға тиіс және қоғам үшін ашық болуы қажет.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Көктем ҚАРҚЫН