Жақында Мемлекет басшысы «Кәсіптік біліктілік туралы» Заңға қол қойды. Заң жобасының негізгі мақсаты – азаматтардың кәсіптік дәрежесін тану тәртібімен байланысты қоғамдық қатынастарды кешенді реттеудің тиімді құқықтық негізін қалыптастыру. Заң жобасында кәсіптік деңгейін тану арқылы еңбек нарығын реттеу тетіктерін жүйеге келтіруге бағытталған Ұлттық біліктілік жүйесі алғаш рет енгізілмек. Осыған орай, Мәжіліс депутаты, «Amanat» партиясы фракциясының мүшесі Жұлдыз Сүлейменовамен әңгімелестік.
Ұлттық біліктілік жүйесі енгізіледі
– Жақында «Кәсіптік біліктілік туралы» Заң қабылданды. Бұл заңның мәні мен маңызы қандай?
– Заң жобасы кәсіптік біліктілік саласындағы қолданыстағы заңнаманы жетілдіруге бағытталған. Бүгінгі таңда Ұлттық біліктілік шеңбері әзірленіп, бекітілді. 2018 жылдан бастап еңбек нарығының құрылымын нақтылау үшін көрсетілетін қызметтердің жаңа ұлттық жіктеуіші енгізілді. Бұл құжаттың құрамында 12 мыңға жуық кәсіп пен лауазым бар. Заң жобасындағы негізгі жаңалықтарды атап айтсам...
Бірінші, Ұлттық біліктілік жүйесі алғаш рет енгізілуде. Ұлттық біліктілік жүйесін қалыптастыру және дамыту мамандардың кәсіптік біліктілігін тану процесін жүйелеуге мүмкіндік береді, мамандардың біліміне, дағдылары мен іскерліктеріне қойылатын талаптарды арттырып отыруға, сәйкесінше еңбек нарығын дамытуға ықпал етеді. Кәсіптік стандарттарды салалық мемлекеттік органдар салалық кеңестермен және уәкілетті орган Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің келісімімен бекітеді.
Екінші, азаматтарға олардың дағдылары мен шеберліктерін тану туралы сертификаттар беретін біліктілікті тану орталықтары жетілдіріледі. Мұндай орталықтарға аккредиттеуді Еңбек министрлігімен келісім бойынша «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы жүргізеді.
Үшінші, Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзған жағдайда Ұлттық Кәсіпкерлер палатасы мен тану орталықтарының жауапкершілігі қарастырылған. Депутаттар инклюзивті қоғамды дамыту мақсатында Кәсіптік біліктілікті тану рәсімінен өту кезінде мүгедектігі бар адамдар үшін қажетті жағдайлар жасау туралы тану орталықтарының міндеттемелерін белгіледі.
Төртінші, кәсіптік біліктілікті тану міндетті және ерікті негізде жүзеге асырылатын болады. Біліктілікті міндетті тану лицензиялау, аттестаттау, сертификаттау, жеке тұлғалар қызметінің басталғаны туралы хабарлама, тестілеу, біліктілік емтихандарын өткізу арқылы реттелетін кәсіптер (мысалы, мұғалімдер, дәрігерлер, бухгалтерлер, адвокаттар және т.б.) бойынша жүргізілетін болады. Оның тәртібі салалық заңнамамен, сондай-ақ рұқсаттар мен хабарламалар туралы заңнамамен реттеледі. Кәсіптік біліктілікті ерікті негізде тануды біліктілікті тану орталықтары (кандидаттың қаражаты немесе ҚР заңнамасында тыйым салынбаған өзге де қаражат есебінен не жұмыс берушінің қаражаты есебінен) тек реттелмейтін кәсіптер (мысалы, дәнекерлеушілер, наубайшылар, шаштараздар және т.б.) бойынша ғана жүзеге асыратын болады.
Бесінші, кәсіптік біліктілікті тануды ынталандыру шаралары ретінде кәсіптік біліктілік пен дағдыларды танудың ваучерлік жүйесі енгізіледі. Бұл жүйе республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Ол жұмыссыз адамдарға кәсіптік біліктілігін тану үшін жылына бір рет бір реттік ваучерді тегін алуға мүмкіндік береді. Алтыншы, алғаш рет формалды емес және информалды білім беруді тану біліктілікті тану орталықтарында сертификаттау арқылы енгізілді. Заң жобасы жұмыс берушілер мен мамандардың құзыретіне қойылатын күн сайын артып отырған талаптарына сәйкес еңбек нарығының кәсіптік-біліктілік құрылымын жетілдіруге мүмкіндік береді.
– Уақыт өте келе және еңбек нарығы талаптарының өзгеруіне сай кәсіби біліктілік жүйесі қалай жаңартылады? Қандай өлшемшарттар және көрсеткіштер қолданылады?
– Кәсіби біліктілік жүйесінің негізгі өзегі – сапалы әзірленген кәсіби стандарттар. Сіздің сұрағыңызға келсек, кәсіптік стандарттарды әзірлеуді және өзектендіруді салалық мемлекеттік органдар уәкілетті орган белгілеген тәртіппен жүзеге асырады. Осылайша, қағидалар жобасында кәсіптік стандартты өзектендіруді салалық мемлекеттік орган кемінде үш жылда бір рет қамтамасыз ететіні көзделген. Кәсіптік стандартты міндетті түрде өзектендіру үшін заңнамаға сәйкес келтіру, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды, өндіріс ерекшеліктері мен құрылымын өзгерту, еңбек функцияларының мазмұнын, қызметкерлердің құзыреттері мен біліктілігін өзгертуге әкеп соққан жаңа техниканы, технологияны және ұйымдастыру-техникалық іс-шараларды енгізу негіз болады. Ол үшін кәсіби стандарттарды әзірлеуде ашықтық пен жариялылық механизмдері қажет.
Кәсіптік стандарттарды бекітуді салалық мемлекеттік органдар кәсіптік біліктілік жөніндегі салалық кеңеспен және Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің келісімі негізінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының оң қорытындысы болған кезде жүргізеді.
Салалық мемлекеттік органдар кәсіби стандартты әзірлеу кезінде нормативтік-құқықтық актінің жобасын қоғамдық кеңестермен келісуді және интернет-порталда ашық нормативтік-құқықтық актілерді орналастыруды көздейтін «Құқықтық актілер туралы» ҚР Заңын басшылыққа алады. Әзірленген кәсіби стандарттардың еңбек нарығына сәйкестігін, сапасын бақылау мен бағалаудың қандай тетіктері қандай деген сұраққа келсек, жұмыс берушілердің, салалық мемлекеттік орган қызметкерлерінің сапасын қамтамасыз ету және олардың пікірін ескеру үшін кәсіптік стандартты кәсіптік біліктілік жөніндегі салалық кеңеспен (оның құрамына жұмыс берушілердің, кәсіптік одақтардың республикалық бірлестіктерінің, жұмыс берушілердің республикалық бірлестіктерінің (қауымдастықтарының, одақтарының), шағын кәсіпкерлік жөніндегі республикалық бірлестіктердің өкілдері, білім беру ұйымдарының өкілдері және тиісті саладағы тәуелсіз сарапшылар кіреді) келіседі. Бұл еңбек нарығын сараптап, зерделеуге, жаңашылдықтар енгізуге мүмкіндік береді.
– «Кәсіптік біліктілік туралы» Заң аясында тәуелсіз сертификаттау жүйесі енгізіле ме? Оның маңызы қандай?
– Тәуелсіз сертификаттау жүйесі жаңа жұмысқа орналасу және іздеу кезінде бірінші кезекте түлектерді орналастыру үшін «катализатор» болады, сондай-ақ әрбір маманға өз құзыреттерін нақты бағалауға, дағдыларын құжат түрінде растауға мүмкіндік береді. Сертификат жұмысқа қабылдау кезінде кейбір мамандықтар бойынша негізгі құжатқа айналады. Бұл ретте формалды және баламалы білім беру процесінде алынған құзыреттер бағаланатын болады.
– Кәсіптік біліктілікті қандай мемлекеттік органдар жүзеге асырады?
– Салалық мемлекеттік орган кәсіби стандартты әзірлейді және бекітеді (4-баптың 5-тармағы). Жұмыс берушілердің бірлестіктері (қауымдастықтары, одақтары) кәсіптік стандарттарды әзірлеуге және өзектендіруге қатысады (13-баптың 1-тармақшасы). Кәсіптік біліктілік жөніндегі салалық кеңестер кәсіптік стандартты келіседі (4-баптың 5-тармағы). Еңбек министрлігі Әдістеменің сәйкестігі тұрғысынан кәсіби стандартты келіседі (4-баптың 5-тармағы).
Заң жұмыссыздарды ынталандырады
– Бұл жоба қаншалықты жұмыссыз жастар санын азайтып, еңбек нарығын реттеуі мүмкін?
– «Кәсіптік біліктілік туралы» Заң ынталандыру шараларын қарастырады. Мысалы, жұмыссыз адамдарға ваучерлер, кәсіби біліктілігін тануға жіберген кезде кандидаттарға өтемақылар, кепілдіктер мен жеңілдіктер беру Заңның 5-тарауында қарастырылған. Жастар арасындағы жұмыссыздықты азайту үшін бірнеше факторды кешенді қарастырған жөн. Аталған Заң жастардың кәсіби дағдыларын тануға, сол арқылы еңбек нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бірегей мүмкіндік береді деп ойлаймын. Енді табысты жұмысқа орналасу үшін тек формалды білім ғана емес, формалды емес және информалды білім, сонымен қатар дәлелденген кәсіби икемділіктері мен дағдылары қажет болады. Жастар арасындағы жұмыссыздықты шешуге заң жобасы қалай көмектеседі?
Бірінші, білімнің өзектілігін арттырады. «Кәсіби біліктілік туралы» Заң білім беру бағдарламаларын, кәсіби стандарттарды еңбек нарығының қажеттіліктерімен сәйкестендіруге мүмкіндік береді. Жастар қазіргі еңбек нарығында шынымен сұранысқа ие дағдылар мен құзыреттерді меңгеруі өзекті. Бұл үшін жалпы білім беретін мектептердегі баланың сапалы білім траекториясын қалыптастырып, дамыту маңызды.
Екінші, кәсіби стандарттар: Заң кәсіби стандарттарды әзірлеуді және бекітуді қарастырады, бұл жас мамандардың білімі мен дағдыларын бағалаудың нақты критерийлерін белгілеуге мүмкіндік береді. Жұмыс берушілерге үміткерлердің әлеуетін неғұрлым объективті бағалауға көмектеседі.
Үшінші, біліктілікті тану жүйесі: Заң жастардың формалды білім беруден тыс алған біліктіліктерін тану тәртібін қарастырады. Бұл ешбір құнды білімнің ескерусіз қалмауын қамтамасыз етеді және өзін дамытуға ұмтылатындар үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.
Осы үш фактор еңбек нарығының сапасын арттыруға мүмкіндік береді. «Кәсіби біліктілік туралы» Заң жалпы қоғам үшін жаңа мүмкіндіктер мен міндеттер ұсынады. Жастарымыздың кәсіби және тұлғалық өсуі үшін Заңда қарастырылған механизмдердің сапалы орындалуына бақылау енгізуіміз абзал.
Халықаралық тәжірибелер қарастырылды
– Кәсіби біліктілік жүйесінің тиімділігі мен сапасын арттыру үшін Заң жобасына қандай озық тәжірибе мен халықаралық тәжірибе қағидаттарын енгіздіңіздер?
– Кәсіптік біліктілік жүйесін дамытудың табысты тәжірибесі көптеген елде бар. Айталық, АҚШ-та жекелеген штаттардағы реттелетін кәсіптер тізіміне стоматологтардан, заңгерлерден, физиотерапевтерден басқа, флористер, аукционшылар және шаштараздар да кіреді. Әр түрлі бағалау бойынша АҚШ-та 1100-ге жуық кәсіп реттелетін тізімге кіреді, оның ішінде тіркеу (хабарлама), сертификаттау және лицензиялау арқылы реттелетіндер жатады. Ал Біріккен Араб Әмірліктері кәсіптер тізілімі міндетті сертификаттауды қажет етпейтін 187 кәсіп кіретін 726 кәсіпті қамтиды. 1, 2 немесе 3 деңгейдегі дағдыларды қажет ететін лауазымдағы қызметкерлер жұмысқа рұқсат алу үшін тиісті түрде куәландырылған академиялық сертификаттарын беруі керек. Финляндия, Ұлыбритания және Испания елдері жұмыссыз адамдарға біліктілікті тану үшін ваучерлер береді. Францияда 2002 жылдан бастап формалды емес және информалды оқытуды аккредиттеу және растау жүйесі бар.
Ал Нидерландыда екі элементтен тұратын қос жүйе бар, олардың бірі білім беру жүйесімен (реттелетін біліктілік), екіншісі еңбек нарығымен байланысты, жұмысқа орналасу қажеттілігінен басқа біліктілік қажеттілігіне байланысты (реттелмейтін біліктілік). Нидерландыда біліктілікті валидациалау (VPL) қолданылады, бұл – оқу бағдарламасының түріне қарамастан, адам бұрын оқу ортасының кез келген түрінде (формалды, формалды емес немесе информалды) меңгерген құзыреттерді тануға, бағалауға, тексеруге және дамытуға бағытталған жүйе. Эстонияда біліктілік жүйесі мемлекет мойындаған Біліктіліктің екі түрін қамтиды. Бірінші, формалды білім беру біліктілігі барлық деңгейдегі БББ (жалпы, кәсіптік және ЖБ) аяқталғаннан кейін беріледі. Екінші, кәсіптік біліктілік, мұнда жеке тұлғаларға белгілі бір кәсіп бойынша жұмыс істеу үшін қажетті білімнің, дағдылар мен құзыреттердің болуын растайтын кәсіптік сертификат беріледі.
Эстонияның кәсіптік біліктілік жүйесі үздіксіз оқыту жүйесі мен еңбек нарығын байланыстыратын Эстонияның біліктілік жүйесінің бөлігі болып табылады. Кәсіптік біліктілікті растау үшін құзыреттілікті тәжірибені бағалау кәсіптер туралы Заңмен реттеледі. Бұл заңда біліктілік сертификаттаудың ресми нәтижесі ретінде танылған құзыреттілік ретінде анықталады. Кәсіптік стандарттар бағалау әдістерін, процедураларын және критерийлерін анықтайтын бағалау стандарттарымен бірге жүреді. Құзыреттілікті бағалау әдістері мен нысандары кәсіптерді тағайындау тәртібімен анықталады. Бұл әр кәсіптің біліктілік құжаттарын берудің өзіндік рәсімі бар екенін білдіреді. Эстония, Франция, Шотландия, Сингапур, Аустралия Кәсіптік біліктілік жөніндегі Ұлттық органды құрған. Финляндия, Ұлыбритания және Испания жұмыссыз адамдарға біліктілікті тану үшін ваучерлер береді. Францияда маманның құзыреттілігін, кәсіби біліктілік деңгейін және орындалатын жұмыс сапасын есепке алу арқылы іске асырылатын жалақыны жеке есептеу қағидаты бар. АҚШ-та жалақының өсуі өндіріске емес, біліктіліктің өсуіне және игерілген біліктілік санына байланысты. Арменияда формалды емес (информалды) білім беру нәтижелері бағаланады.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Көктем ҚАРҚЫН