Кітап нарығының «жаңа тарихы»

Осылайша, қағаз беттерінің экранға ауысқаны баспагер­лерді жаңа қадамдар жасауға итермелесе, оқырман үшін мүмкіндіктер аясын кеңейтті. Қазақ аудиториясы да әлемдік трендтен қалыс қалған жоқ. Соңғы онжылдықта қазақ ті­ліндегі кітап нарығы кеңестік кезеңде қалыптасқан ереже­лерден бас тартып, нарық заң­дылықтарына бет бұрғанын көріп отырмыз.

Жай ғана әлемдік бестселлер кітаптар түпнұсқа тілден қазақ тіліне тікелей аударылып басылуы­ның өзі саннан сапаға бет бұрудың алғашқы қадамы іспетті көрінеді. Буккросинг-сөрелерінің пайда болуы, кітапханалардың заманауи технологияларға сүйеніп жұмыс істеуі, кітап қорының цифрлық фор­матқа ауысуы – бәрі де қазақ­стандық оқырманның көкжиегін кеңейтуге бағытталған игі шаралар.

Қазақ тіліндегі басылымдар әзірге ішкі нарықтан өзіне тиесілі үлесін кеңейтуге тырысып бағуда. Дегенмен алдағы уақытта қандай өзгерістер күтіп тұрғанын бағамдау үшін әлемдік нарыққа шолу жасап көрелік.

2021 жылы дүниежүзі бойынша кітап нарығы 138,35 млрд АҚШ долларына бағаланды және 2022-2030 жылдар аралығында жылдық жиынтық өсу қарқыны (CAGR) 1,9%-ға өседі деп күтілуде. 

Нарық не дейді?

Оқу тәжірибесін жеңілдете түсетін инновациялық шешімдерді нарықтың өсіміне тікелей әсер етуші фактор деп қарастыруға болады. Дегенмен нарықта сауда немесе заңнамалық басылым­дармен салыстырғанда академия­лық баспагерлер басым түседі. Өйткені олар мен білім беру жүйесі арасында симбиотикалық бай­ланыс бар. Бұл баспалардың көп­шілігі техникалық, медициналық және кәсіптік біліммен айналы­сатын мектептерге, колледждерге, университеттерге және ғылыми-зерттеу институттарына тікелей қызмет көрсетеді.

Нарықтағы басты мәселелердің бірі – баспа және электронды кітап бағасының өсуі. Осы себепті тұ­тынушылар қазір кітаптың жаңа данасын сатып алудың орнына балама нұсқаларын іздейді. Нәтижесінде, оқырмандар қымбат кітаптарды «қолдан» сатып алу немесе авторлық құқығы күмәнді электронды нұсқаларын жүктеу сияқты «қолжетімді» жолдарын табуға тырысады.

COVID-19 нәубеті дамыған нарықтардағы сауда көлемінің ұлғаюына себеп болса, баспа өндірісі дұрыс жолға қойылмаған елдерде, керісінше, тұтыну мөлше­рінің төмендеуіне әкеп соқтырды. Пандемия бүкіл әлем бойынша жүздеген мың адамды үйде жұмыс істеуге мәжбүр етіп қана қоймай, тұтынушыларға өзін-өзі дамытуға мүмкіндік берді. Осындай хаос кезеңінде үйде өнімді уақыт өткізу мақсатында кітаптар үлкен сұра­нысқа ие болғаны жасырын емес. Бұл өз кезегінде әлемдік кітап нары­ғының өсуіне ықпал етті.

Ал Қазақстан жағдайында, керісінше, соңғы кезде баспа үйлерінің саны артқанымен, баспа ісі нарықтағы өз позициясынан ығысып, өзге салаларға орын бергенін байқауға болады. Мәсе­лен, тәуелсіздік алған жылдары Қазақстанда 12 баспа тіркелген болса, қазіргі таңда мұндай кәсіп­орындардың саны 271-ге жеткен. Ұлттық статистика бюросының дерегіне назар аударсақ, 2019 жылы баспа нарығы 76,9 млрд теңгені құрап, соңғы онжылдықтағы ша­рықтау шегіне жеткенін көреміз. Ал былтыр бұл көрсеткіш 35,8 млрд теңгемен шектелген. Мұның себе­бін, біріншіден, пандемиядан із­десек, екіншіден, аймақтағы гео­сая­си және экономикалық ахуал­дың ықпалы деуге болады.

Баспа бизнесінің «локомотиві»

Жоғарыда айтып өткеніміздей, отандық кітап нарығында да әзірге академиялық басылымдар басқа сегменттермен салыстырғанда көш бастап тұр. Оның ішінде білім оқулықтары өткен жылы 682,7 млн теңгені құраса, 60,3 млн теңге көлемінде ғылыми-техникалық және академиялық кітаптар басы­лып шыққан. Балаларға арналған кітап нарығы 26,4 млн теңгені құрап, алғашқы үштіктің соңына жайғасқан.

Тіпті, қазақ тіліндегі алғашқы кітаптың өзі де академиялық мақсатта жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлының араб графика­сына негізделе отырып жасаған «Әліппе» болатын. 1922-23 оқу жылында 14 оқулық, оның ішінде «Грамматика», «Физика», «Алге­бра», «Педагогика», «Мектеп ги­гиенасы», Сұлтанбек Қожановтың «Арифметика оқулығы», Иса Тоқтыбаевтың «Бастапқы геогра­фия» оқулықтары болды. Сондай-ақ Әбубәкір Диваев «Қамбар батыр»,«Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Қыз Жібек», «Шора батыр» жырларын жинақ­тап, кітап ретінде басып шығарды. 

Баспагерлер арасында «бала­ларға арналған кітаптар – ең бә­секеге қабілетті нарық» деген пікір бар. Өйткені, балалар әдебиеті баспа бизнесінің «локомотив­терінің» бірі бола алатынын барлық баспагерлер түсінеді. Отандық баспа өндірісіндегі кітаптардың шамамен 70 пайызы қазақ тілінде шығарылады. Бір қызығы, кітаптар кішкентайларға немесе жастарға арналған. Өйткені жасөспірімдердің көп бөлігі оқудан гөрі компьютерлік ойындарға бейім. Сала маманда­рының айтуынша, кез келген кітап маркетингке мұқтаж. Бүгінде кі­тапқа да тауар ретінде қарап, нарық заңдылықтарына сай барлық құ­ралды пайдалану қалыпты жағ­дайға айналып келеді. Қалай бол­ғанда да, енді ғана еңсе түзеп келе жатқан ішкі нарық субъектілері үшін көршілес елдің баспаларымен бәсекелестікке түсу оңайға соқпасы анық.

Маңызы терең маркетинг

 Соңғы жылдардағы геосаяси және экономикалық жағдай да баспа өнімдерінің өзіндік құнының шарықтауына әсер еткеніне куә болдық. Қазіргі таңда отандық нарықтағы қағаз, сия секілді баспа ісіне қажетті қосалқы заттардың бар­лығы-дерлік Ресейден тасы­мал­­данады. Ресей мен Украина ара­сын­дағы жанжалдың әсерінен қағаз бағасының күрт қымбаттап кеткенін де білеміз. Сарапшылар мұны сол кездегі рубль құнының күшеюімен байланыстырып отыр. 

«Бірақ қазір ресейлік валюта жанжалға дейінгі деңгейге түскені­мен, баспахана өнімдерінің құны сол қалпында қалып қойды», – дейді «Мазмұндама» жобасының авторы Шыңғыс Мұқан. 

Дегенмен өзге факторлармен салыстырғанда маркетингтің маңызы жоғары екенін ескерсек, бар назарды нарық заңдылықтарына бұру қажеттігін түсінеміз. Қазіргі таңда мұны толықтай баспаның жауапкершілігіне жүктеу де әді­летсіз дер едік. Өйткені автор да шығарманы жазу барысында-ақ оның нарықтағы орнын бағамдай алуы және оқырман сұранысына сай болуын қамтамасыз етуі қажет.

Ш. Мұқан бұл тұрғысынан әлі де классиктерге сұраныс көптігін алға тартып отыр. Оның айтуынша, нарықта қазіргі қазақ авторлары көп деп айтуға әлі ерте. 

– Соңғы уақытта әсіресе проза жанры төмендеп кетті. Содан болар, кез келген кітап дүкеніне барып қазақша кітаптарға көз жү­гіртіп шықсаңыз, Абайдан баста­латын кеңес үкіметі кезінде қалып­тасқан ақын-жазушылардың кі­таптарын көресіз. Дегенмен кітапқа деген сұранысты тудыратын мар­кетинг. Сондықтан егер маркетингі жақсы болса, кез келген жақсы шығарманың сұранысын арттыруға болады. Ал, керісінше, насихаты төмен болуы себепті жақсы жазыл­ған шығармалардың өзі сатылмай сөреде жатып қалуы да ғажап емес, – дейді ол.

Сондай-ақ қазіргі таңда редак­торлар мектебі – бізде үлкен мә­селе, өйткені сауатты редакторлар мен аудармашылар тапшы. 

– Осыған дейін қазақ редак­торларының мектебін қазақ бас­пасөзі қалыптастырып келген бо­латын. Мәселен, «Егемен Қазақ­стан», «Жас Алаш», «Қазақ әде­биеті» газеттері және «Жұлдыз» журналы секілді басылымдар қазақ редакторларын тәрбиелеп шығар­ды. Қазір ақпараттық технология­ның дамуы себепті мерзімді басылымдар кенже қалып қойды. Сондықтан редакторлық мектеп те қиын жағдайға тап болған секілді. Ал ақпарат айдынына шыққан сайттардың қазақшасы сын көтере бермейді. Баспадағы редакторлар мектебіне келер болсақ, өзіміз де шет тілін меңгерген, аударманы түпнұсқа мәтінмен салыстыра оты­рып өңдей алатын редакторларға мұқтажбыз. Мұндай редактор­лар – өкінішке қарай, жоқтың қасы, – дейді Шыңғыс Мұқан.

Қолжетімді кіапхана қайда бар?

Ал ендігі мәселе, осы азды-көпті жарық көріп жатқан шы­ғармалар оқырманға қаншалықты қолжетімді? Жекеменшік кітап дүкендерінен бөлек, мемлекет тарапынан қандай жобалар іске асырылды? 

Picodi.com талдаушыларының дерегіне сүйенсек, әлемдегі қоғам­дық кітапханалардың қолжетімді­лігі жағынан Астана 22-орында тұр. Осы зерттеуге енгізілген қалалар­дың ішінде Брюссельдегі қоғам­дық кітапханаларға қол­жетімділік оңай. Қаланың әрбір 10 мың тұрғынына 1 кітапханадан келеді. Салыстыру үшін айтсақ, Ұлыбритания аста­насы Лондонда бұл көрсеткіш – 0,39, ал Берлин­де – 0,25. Ал елор­дада орналасқан қоғамдық кітап­ханаларды әрбір 10 мың тұрғынға шаққанда 0,15 кі­тап­ханадан келеді. Соңғы мәлі­меттерге сәйкес қалада тұратын 1,2 миллионнан астам адамға 18 мем­ле­­кеттік кітапхана қызмет көр­сетеді.

Аймақтардағы ахуалға келсек, Көкшетауда бұл көрсеткіш – 0,78, Қызылордада – 0,72 және Тал­дықорғанда – 0,67. Алматы қала­сында тұрғындардың көптігі се­бепті кітап алу әлдеқайда қиын, онда 10 мың тұрғынға тек 0,13 кітапхана қолжетімді. 

Америкалық кітапханалар қауым­дастығының мәліметі бо­йын­ша қоғамдық кітапханалар қоғамдастық өмірінде маңызды рөл атқарады, тұрғындарға мәдени іс-шаралар өткізуге және кездесуге орын береді. Бүгінде біз де кітап­ханаларда түрлі мәдени шаралар­дың ұйымдастырылуы себепті креа­тивті хабтарға айнала бастаға­нын көріп жүрміз. Бұл, бір жағы­нан, халықтың оқуға деген ынтасын арттырса, екінші жағынан, саланың өзге бағытта өркендей түсуіне сеп болады деп сенеміз.

Камила ЕРКІН