Әйтпесе, сарапшылардың пікірінше, осы онжылдықта бұл жүйе бар өңірде жаппай күйрей бастауы мүмкін. Дегенмен депутаттар дәл осындай бағдарлама бұрынғы билік тұсында да іске асырылғанын, оның барысында сала монополистері халықтан тариф көтеру арқылы алған 1 триллион теңге қаржыны жоқ қылғанын еске салды. Жүйе болса, әбден тозды. Демек, мықты бақылау да қажет.
Монополистердің инвестиция салмауы кесірінен шамадан тыс тозығы жеткен электр және жылу энергетикасы жүйесі жүздеген миллиард теңге жұмсауды талап етеді. Олардан ондаған жыл бойы сауынды сиырдай аяусыз табыс сауып, ыңыршағы айналған күйге жеткізген олигархтар бұл активтерді тегін-ақ мемлекетке өткізе салуға дайын. Яғни, нысандардың күйреуінің жауапкершілігін арқалағысы келмейді.
Құзырлы органдар да сол үшін олигархияны жазалауға асықпауда. Мысалы, былтырдан бері бірнеше рет апат болып, мемлекетке де, бұқараға да, бизнеске де зор зиян, шығын әкелген Риддер ЖЭО-сының қожайыны шалқып өмір сүруде. Ал Қаржы мониторингі агенттігі «Риддер ЖЭО» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі Қайыржан Мимикенов пен кәсіпорынның экс-президенті Олеся Имашеваның үстінен қылмыстық іс қозғады. Ақпарат құралдарының хабарлауынша, олар кәсіпорынның жылу желілерін және жабдықтарын жөндеуге, лайықты күйде ұстап тұруға бөлінген шамамен 2,5 миллиард теңге қаржыны ұрлады деген күдікке ілікті. Бүгінде Риддер қаласының жылу-электр орталығында жөндеу жалғасып жатыр. Үкіметке оны жылу маусымы басталғанға дейін бітіру жүктелген.
Өткен аптада қан-сөлден айырылып, жүдеп-жадаған осы жүйені қалпына келтіру үшін мемлекеттің қанша шығындалатыны айқындала бастады. Үкіметтің мәліметінше, Шығыс Қазақстан облысындағы Риддер қаласының жылу жүйесін жөндеуге 8 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді: ел Үкіметі тиісті қаулы қабылдады.
Құжатқа сәйкес, мол ақша Үкіметтің кезек күттірмейтін шаруаларға арналған резервінен алынған. Қаражаттың басым бөлігі қазандықтар мен жылу желілерін күрделі жөндеуге бағытталады. Сонымен қатар қаражат отын беру галереясы мен аспирация жүйесін күрделі жөндеуге жұмсалады. Себебі биылғы 23 наурызда Риддер ЖЭО-дағы №6 қазандық жанындағы отын беру галереясында жарылыс болды. Облыс көлемінде төтенше жағдай режимі жарияланды.
Бұл тек ел шығындарының басы ғана. Үкімет резервінен Семейдің желілерін жаңғыртуға 16,3 миллиард теңгеден астам қаржы арна тартады. Премьер Әлихан Смайылов бұл қыруар шығысты да тиісті қаулыға қол қою арқылы бекітті. Былтырғы желтоқсанда ЖЭО-дағы өрт салдарынан семейліктер 30 градустық қақаған суықта жылусыз қалып, қатты жаурады.
Тексерушілер әшкерелегендей, Семей қаласының ұзындығы 322 шақырым болатын жылу желілерінің 68%-ы тозған. Кей бөліктердегі жылу желілерінің тозуы 100%-ға жеткен. Осыдан-ақ оны бұл ахуалға жеткізгендердің қылмысын аңғаруға болады. Бұл жерде айта кетер жайт: семейлік «Теплокоммуэнерго» мекемесі мемлекеттік кәсіпорын саналады. Тексеру қорытындысында өткен жылыту маусымында Семей желілерінде 337 апат болғаны анықталды. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 21%-ға көп. Үкімет резервінен бөлінген қаржыға Семей қаласындағы желілік сорғылар ауыстырылады. 1-ЖЭО-дан 1, 2, 3, 4 павильондарға дейін 5,8 шақырым магистралды жылу желілері күрделі жөндеуі тиіс. Әйтпесе, сала еш соғыссыз, айдың, күннің аманында шынымен толық талқандалу алдында тұр.
Тарифті көтеруден басқа жол қажет
Тығырыққа тірелген жүйені тұйықтан шығарудың жолы ретінде билік «Тарифті инвестицияға айырбастау» тетігін ұсынып отыр. Қарапайым тілмен айтқанда, мемлекет жылу, жарық, су алпауыттарына тариф қымбаттатуға жол береді. Сол арқылы халықтан жиған қосымша миллиардтарын монополистер жылу, электр, су мен кәріз желілерін жаңғыртуға салуы шарт.
2023 жылғы 22 маусымда өткен Реформалар жөніндегі жоғары кеңестің отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасын тиімді әрі уақытылы жүзеге асыру бұдан былай Үкіметтің басты міндеті болатынын жариялады. Ол сондай-ақ сала нысандары білікті кадрлармен қамтамасыз етілмегенін келесі өзекті мәселе ретінде атап өтті. Кадр тапшылығы мәселесін жедел шешу жөнінде тапсырма берді. Саладан жылдар бойы жалақысы өспеген білікті мамандар жаппай кетіп жатыр.
Сенат депутаты Сергей Ершов бұл жаңа бағдарламадан да Үкіметтің нәтиже шығара алатынына күмәнданады.
– Үкіметтің сендіруінше, тарифтерді көтеру салаға инвестиция тартуға мүмкіндік береді. Бірақ «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасы бұдан бұрын да, 2009-2015 жылдары жүзеге асырылған. Алты жыл ішінде алпауыттардың тарифтері екі есеге көтерілді, осы арқылы тұтынушылардан олар 1 триллион теңгеден астам қаражат жинап алды. Сонымен бір мезгілде энергия өндіруші кәсіпорындар инвестициялық міндеттемелерден босатылған. Ақыр соңында жылу-электр жүйесінің тозуы бұрын-соңды болмаған алапат ауқымға жетті. Меніңше, бұл айқын емес, коррупциялық механизм. Бағдарлама күтілген үміттерді ақтамады. Ұлан-ғайыр қаржының кімнің қалтасында кеткені әлі күнге ашылмады, – дейді С.Ершов.
Әрине, нарықтық экономикада қызметтердің құны да нарықтық болғаны жөн. Алайда елдің бүкіл байлығының жартысы 162 тұлғаның қолында шоғырланған, ал халқының жартысына жуығы 50 мың теңгеге күн көретін елде тарифті көтере беру әділетсіздік болады. Сондықтан сенатор Үкіметке басқа жолды іздеуге кеңес берді.
«Біздің Үкімет барлық проблеманы тұтынушылар есебінен шешуін тыйғаны жөн. Шешудің басқа нұсқаларын пысықтағаны, тарифтік емес реттеуді қарастырғаны абзал. Үкімет тариф көтерген сайын елде барлық тауар мен қызметтің бағасы өседі, инфляция шарықтайды. Ақырында оның бәрі азаматтардың отбасылық шығысын арттырып, тұрмысына соққы береді. Бұл қоғамдық теріс резонанс тудырып, ел наразылығын өршіте түседі. Мұны түсінуіміз керек, бұл әрбір қазақстандыққа қатысты. Менің ойымша, реттелетін қызметтердің тарифтерін жоғарылату мәселесін Үкімет өзі шеше салмай, Парламенттің келісімін алып отырғаны дұрыс», – деді сенатор. Бірақ былтыр жаңарған Ата Заңда Парламентке ондай құзыр берілмеген.
Халықтан енді қанша триллион алынады? Сарапшыларды мазалаған сауал осы. Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыровтың айтуынша, бүгінде іске асырылып жатқан «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасы аясында 2023-2029 жылдары шамамен 3 триллион теңге талап етіледі. Бұл республика бойынша жалпы ұзындығы 62 мың шақырым инженерлік желілерді жаңғырту үшін керек. Тек 2023 жылдың өзінде 5,8 мың шақырым инженерлік желілерді жөндеу үшін шамамен 250 млрд теңге қажет.
Сонда тариф көтеруден табылатын осынша қаражат жүйені толық жаңарта ма? Толық жаңартпайды екен: 2029 жылға қарай желілердің тозуы қазіргіден 20%-ға төмендейді.
Қазақстанда жылу мен жарық бағалары қазірден дүрк көтерілуде. Биылғы екінші тоқсанда Ұлттық экономика министрлігі ТКШ кәсіпорындарының тарифтер мен инвестициялық бағдарламаларды өзгертуге қатысты 212 өтінімін бекітті. Салдарынан коммуналдық қызметтердің тарифтері орташа есеппен 30%-ға дейін өседі. Олай болса, биылғы жылы да елді қымбатшылық қысатынға ұқсайды.
Түсетін пайда біреудің қалтасына кетпей ме?
Елде қаншама олигархтың қалай пайда болғаны билікке белгілі. Өкінішке қарай, ел есебінен шалқыған байлар халқына жомарт болмақ түгіл мойнындағы міндетін лайықты орындауға да мән бермепті.
Мысалы, Үкіметтің жалдауымен жаһандық мәшһүр KPMG халықаралық аудиторлық компаниясының мамандары Қазақстанның 57 электр стансасына, оның ішінде 37 жылу энергетикалық торабына техникалық аудит жүргізіп шықты. Нәтижесі төбе шашты тік тұрғызады. Компания сарапшылары өз есептерінде қазақстандық бұл саланың жағдайы еш сын көтермейтінін бетке басып отыр. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, барлық стансаның жабдықтары тозған. Энергетикалық қазандықтардың 62%-ы және турбиналардың 58%-ы ескірген: оларды тегіс ауыстыру қажет.
Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев те «Тарифті инвестицияға айырбастау» бағдарламасы аясында тарифтерді көтеріп жатқанын айтты. Биылғы 1 маусымнан Энергетика министрлігі өзіне түскен өтінімдерге сәйкес 47 энергия өндіруші ұйымның 27-сінің электр энергиясына шекті тарифтерін өсірді. Орташа өсім 24%-ды құрайды.
Бұдан бөлек, электр қуаты нарығында шекті тарифті айына 1 МВт үшін 1,5 миллион теңгеге дейін ұлғайтып отыруды жоспарлауда. Нәтижесінде, жылу-жарық алпауыттары жыл сайын 160 млрд теңге көлемінде қосымша табыс табады. Оның бәрін қолданыстағы стансаларды жаңарту мен жөндеуге жұмсаса, игі. Жұмсамаса, тиісті бақылау болмаса, осы онжылдық соңында Қазақстан қараңғылық құшағына енеді, қалалықтар 90-жылдардағыдай көпқабатты тұрғын үйдегі баспаналарында «буржуйка» жағуға мәжбүрленеді.
Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Марат Қарабаев ең үлкен қауіп төніп тұрған өңірлерді атады: коммуналдық желілердің ең қатты тозуы Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Ұлытау облыстарында тіркелді. Өзгелерінде де ахуал мәз емес.
Үкімет басшысы «Тарифті инвестицияға айырбастау» жаңа бағдарламасының қаражаты талан-тараж болмайтынына уәде етті. «Тарифтерді өсіру – қажеттілік. Ал «Тарифті инвестицияға айырбастау» қағидатын енгізсек, тарифті өсіруден түсетін пайда біреудің қалтасына кетпей, тікелей өндірісті жаңғыртуға жұмсалатынына сенімді боламыз. Жаңа тарифтік саясат ашықтық, есептілік және жариялылық принциптеріне негізделетін болады. Тиісті заңнамалық түзетулер, нормативтік-құқықтық актілер қабылданды», – деді Әлихан Смайылов.
Сенбей қайтейік. Халықтың пікірін сұрап отырған Үкімет жоқ...
Елдос СЕНБАЙ